In het Nederlandse taalgebied zijn de naoorlogse schrijvers bij wie de Tweede Wereldoorlog de rode draad door hun werk was – herinner u Harry Mulisch’ uitspraak ‘Ik bén de Tweede Wereldoorlog – vrijwel uitgestorven. Maar elders in Europa lopen er nog steeds auteurs rond die nooit klaar zullen zijn met die vijf verschrikkelijke jaren. Zo verscheen bij Literair Nederland in 2018 een recensie van Die nacht zag ik haar, een roman van de Sloveen Drago Jančar (1948), een liefdesgeschiedenis tegen de achtergrond van een gruwelijke oorlog waarin de auteur zich toespitste op de morele dubbelzinnigheid van die tijd en de flinterdunne grens tussen goed en kwaad.

Sinds eind 2019 is er nieuw werk van Jančar beschikbaar in het Nederlands: En ook de liefde heet zijn jongste telg. Het boek haalde de longlist van de Europese Literatuurprijs en zal voor wie Die nacht zag ik haar las, geen grote verrassing zijn. Ook nu weer speelt het boek zich af tijdens de oorlog in Slovenië en opnieuw is morele dubbelzinnigheid een belangrijk thema.

In de openingsscène van En ook de liefde loopt Sonja, een jonge studente medicijnen uit het Sloveense Maribor, in het oorlogsjaar 1944 de SS-vrijwilliger Ludek – of Ludwig, zoals hij zich als zelfverklaarde Volksduitser en aanhanger van de Groot-Duitse gedachte liever laat noemen – achterna om te informeren naar het lot van haar geliefde Valentin, die per vergissing is gearresteerd door de Gestapo nadat hij werd gearresteerd in een afgelegen herberg waar hij helemaal niet hoefde te zijn.

Tenminste, dat is de versie van het verhaal die Sonja aan Ludwig voorlegt, want in werkelijkheid is er wel degelijk iets aan de hand. En ook Ludwig ruikt onraad, maar is bereid om een oogje dicht te knijpen en Valentin te laten gaan. Maar voor wat hoort wat, en Ludwig ontpopt zich tot een seksueel roofdier, een Weinstein avant la lettre die van de omstandigheden profiteert om de bevallige Sonja te verkrachten. De seksuele uitbuiting zal voor haar trouwens niet ophouden, want als ze later naar Ravensbrück wordt gedeporteerd, wordt deze niet-joodse gedwongen om als ‘troostmeisje’ te werken. Het is een onderbelicht aspect van elk gewapend conflict, maar in oorlogstijd neemt seksueel geweld altijd toe en zijn vrouwen vaak loslopend wild voor bezetters. Sonja komt getraumatiseerd uit de oorlog en gaat gebukt onder de schaamte over haar verleden als gedwongen prostituee. Tot op het einde blijft het afwachten of er nog een weerzien kan volgen met Valentin en of de liefde overeind kan blijven.

De nazi’s probeerden tevergeefs etnische orde te scheppen in de multiculturele Balkan. Later zou tijdens de oorlog van ex-Joegoslavië trouwens nogmaals blijken dat ‘etnische zuiverheid’ een waanidee is dat altijd in een bloedbad eindigt. Ze verloren aan het einde van de oorlog steeds meer terrein, maar hielden tot het bittere einde vast aan hun ideologie. In hun optiek waren ze immers idealisten, mensen die oprecht aan een betere wereld werkten:

‘En nu de bommen vielen en het schijnsel van enkele branden zichtbaar werd, hield Ludwig Mischkolnig zichzelf met al zijn wilskracht voor dat hij slechts een onderdeel was van een groot volk dat zich tegen deze barbarij verdedigde, dat zijn wil deel uitmaakte van de totale wil van een gigantische macht die niet onder deze slagen zou bezwijken en te midden van het geloei van de sirenes die het noodlot aankondigde, stand zou houden.’

Anderzijds liepen er onder de partizanen ook sadisten rond, types die er plezier in hadden om te moorden of te martelen, ongeacht aan welke kant ze vochten, en na het vertrek van de bezetter ook onschuldige mensen te grazen namen. Maar ook rechtschapen mensen worden in een oorlog soms gedwongen tot misdaden, vaak om zichzelf of hun geliefden te beschermen. ‘Het was oorlog. Iedereen moest op zijn manier proberen te overleven,’ zegt een van zijn personages daarover. Het is heus niet zo eenvoudig om te zeggen wie ‘goed’ of ‘fout’ was tijdens de oorlog.

Jančar verwoordt de absurde willekeur van het kwaad zeer treffend:

‘Het kwaad is als een onzichtbare wolk die boven het aardoppervlak drijft en aftast waar hij de juiste bodem en het geschikte punt kan vinden om te groeien. Daar daalt hij neer en komen volken en landen met elkaar in conflict. Uiteindelijk breekt er oorlog uit en is niemand meer wie hij was of zou willen zijn. Er worden onschuldige mensen doodgeschoten, huizen vliegen in brand en hele steden veranderen in ronkende puinhopen.’

Deze auteur beheerst zijn vak en schreef met En ook de liefde een meeslepende, strak gecomponeerde roman. Toch is de psychologie van het kwaad al overtuigender neergezet dan met het ietwat vlakke personage Ludwig Mischkolnig.
Neem bijvoorbeeld de Fransman Jonathan Littell, die met De welwillenden een monumentale roman schreef en zijn lezers dwong om in het hoofd van SS’er Max Aue te kruipen. Of waarom niet De zaak 40/61, het non-fictieverslag over het proces tegen Eichmann waarin Harry Mulisch de banaliteit van het kwaad onderzocht. Keus te over voor wie zich in dit thema wil verdiepen.