Het afgelopen jaar was in Nederland politiek ongekend woelig. Het kabinet viel, politieke carrières braken en bloeiden op en meerdere politieke partijen lagen in- of extern onder vuur. De leugen – of het ontmaskeren ervan – speelde een geheel nieuwe hoofdrol tijdens of na de verkiezingen en een nieuw kabinet kwam in een ongekend tempo tot stand. Zonder rol voor de vorstin ditmaal. En juist in dit politiek enerverende jaar zijn twee vertalingen van Niccolò Machiavelli’s (1469-1527) meest bekende werk, De Vorst, bijna vijf eeuwen oud, opnieuw uitgebracht. Eerst de vertaling van Jo Otten uit 1940 (voor het eerst met complete inleiding), daarna die van Paul van Heck uit 2006 (opnieuw bewerkt en geactualiseerd). Bovendien kwam in dit jaar de Nederlandse vertaling uit van Machiavelli’s biografie van Miles J. Unger (Ambo). Is het toeval dat al deze boeken juist nu uitkwamen of is het een teken van de blijvende waarde van Machiavelli’s adviezen als politiek kompas?
Zowel Otten als van Heck leiden hun vertaling uitgebreid in, waarbij een duidelijk verschil in visie naar voren komt. Voor Otten is Machiavelli ‘sleutel van onze tijd’ en verklaart zijn oeuvre zowel de verdeeldheid van Europa als de gewenste koers voor de toekomst. Voor Van Heck is Machiavelli vooral een Italiaans denker uit de Renaissance, die in zijn eigen context begrepen moet worden, en voor het heden wel inspiratie maar geen verklaring biedt.
Otten gebruikt zijn inleiding om kritiek te leveren op de politiek van zijn dagen, die van Europa een verdeeld continent had gemaakt. Deze visie leverde echter ook direct problemen op. Toen De vorst na de dood van Otten in 1940 werd gepubliceerd vond men een al te grote nadruk op het verdeelde Europa onwenselijk (Nederland viel inmiddels onder Duits regime). Het eerste hoofdstuk van Otten’s inleiding, waarin de verdeeldheid van Europa centraal stond, werd geschrapt. Pas nu, ruim zeventig jaar later, verschijnt dit hoofdstuk voor de eerste maal in druk. De boodschap die in dit hoofdstuk centraal staat is dat het leven een strijd is. ‘De hele beschaving is een strijd tegen agressie’. Na een korte periode van hoop in het interbellum bleek Europa verdeelder dan ooit, waarbij Machiavelli’s naam meer en meer werd gebruikt als legitimatie voor politiek handelen. Het aan Machiavelli toegeschreven (maar nooit door hemzelf gehanteerde) maxime dat het doel de middelen heiligt had volgens Otten in de internationale politiek meer en meer gelding gekregen.
Een citaat in Otten’s inleiding onderstreept de relevantie van Machiavelli voor de twintigste eeuw: ‘Ik stel vast dat de leer van Machiavelli, na meer dan vier eeuwen, vitaler dan ooit is, omdat, hoewel de uiterlijke verschijningsvormen van ons leven zeer zijn gewijzigd, zich geen diepgaande veranderingen in de geest der individuen en volken hebben voltrokken’. Deze woorden zijn echter niet van Otten, maar van Mussolini, uit zijn Preludio al Machiavelli (1924). Een wrang bewijs dat twintigste eeuwse politici, in ieder geval Mussolini, Machiavelli als ‘eigentijdse’ adviseur waardeerden. Het verklaart mede waarom Otten Machiavelli ‘sleutel van zijn tijd’ vond. Omdat het handelen van politici, bewust of onbewust, was geworteld in Machiavelli’s politieke lessen.
Van Heck hanteert een ander vertrekpunt. Zijn inleiding is minder gericht op de relevantie van De vorst voor het heden. Sterker nog, hij verzet zich tegen het uit de context halen van Machiavelli’s politieke stellingname en het zo maar verbinden ervan aan een andere tijd. Hij licht dat zelf in een gesprek als volgt toe: ‘Werkelijk begrip van een denker of schrijver kun je m.i. alleen verwerven als je diens werk en ideeën beziet in de de context waarin zij tot stand kwamen en waarop zij een reactie vormden. Er is niet zoiets als een ‘absolute’ Machiavelli, een context-onafhankelijke Machiavelli. Er bestaat alleen een Machiavelli die leefde van 1469 tot 1527, in Florence, in een tijd dat het Italiaanse schiereiland werd overspoeld door buitenlandse legers, enzovoort. Die omstandigheden hebben Machiavelli’s identiteit als schrijver en denker bepaald, en dienen dus in elk betoog over Machiavelli verdisconteerd te worden.’ Het zijn ook die omstandigheden die kunnen verklaren waarom het voor Machiavelli zo belangrijk was te vertrouwen op de kracht van de eigen wil, non dependere da nessuno. Hij heeft dit zijn hele leven nagestreefd, om overeind te blijven in een tijd waarin er steeds andere machthebbers waren en zijn eigen fortuin als gevolg daarvan hoge pieken, maar ook diepe dalen kende. In die context een eigen onafhankelijkheid behouden, dat was Machiavelli’s belangrijkste doel. Zowel voor zichzelf als voor Italië, zo blijkt uit het laatste hoofdstuk van De vorst. Dat is volgens van Heck misschien wel belangrijkste les uit zijn werken.
Ook in een interview in Trouw (31 oktober 2012) benadrukt van Heck de betrekkelijkheid van Machiavelli voor het heden: ‘Wat ik zijn belangrijkste les vind, is dat beleid altijd gericht moet zijn op de context. Bepaalde situaties vroegen om bepaalde oplossingen en bepaalde leiders. Adviezen voor de ene situatie kun je niet zomaar extrapoleren naar een andere situatie. En met dromen over een ideale wereld schiet je al helemaal niets op.’
Wat overigens niet wegneemt dat Van Heck vindt dat Machiavelli, net als andere grote denkers uit het verleden, voor het heden relevant kunnen zijn. Zolang we ons maar bewust blijven dat onze context niet die van Machiavelli is.
Hoe dan ook, of we De vorst lezen als historisch waardevol pamflet dat ons helpt het Italië van de Renaissance te begrijpen, of als sleutel van onze eigen tijd, het blijft een intrigerend politiek kleinood, dat met plezier gelezen wordt. Want wie wil nu niet lezen waarom mensen gewaardeerd worden, of leiders wel of niet mogen liegen en of een gehaat leider beter zal leiden of niet. De context waarin de lessen geschreven zijn moge bepalend zijn voor de boodschap ervan, dat doet niets af aan de tijdloze inspiratie die je eraan kunt ontlenen, ten goede of kwade.
Het zal toeval zijn dat de publicatie van twee nieuwe Nederlandse uitgaven van De vorst in 2012 gepaard gaan met politiek woelige baren. Als Machiavelli’s lessen echt dagelijkse kost zijn voor Nederlandse politici dan had Diederik Samsom zijn politieke opponent Mark Rutte waarschijnlijk niet met een ‘Nu doet u het weer’ tot de orde geroepen, maar met een ‘Het doel heiligt niet alle middelen, meneer Rutte’. Maar dat Machiavelli en zijn De vorst na bijna vijf eeuwen nog steeds relevant en stimulerend zijn wordt door de twee nieuwe uitgaven meer dan onderstreept.
