Sicilië heeft geen bergen, op de Etna na, en beren leven er al evenmin. Maar er was eens een tijd…

In De beroemde bereninvasie van Dino Buzzati zijn er bergen en beren te over op het eiland. Maar het is dan ook een sprookje over het Sicilië van lang, lang geleden. En een heerlijk sprookje dat net wat verder gaat dan een verhaal met een moraal. Buzzati schreef het al in 1945, maar het is nu voor het eerst in Nederlandse vertaling uitgegeven door Karaat.

Buzzati (1906-1972), journalist bij de Corriere della Sera, is bij ons geen onbekende. Twee eerdere boeken van hem trokken in Nederland veel lezers. In 2006 verscheen De woestijn van de Tartaren, een schitterende roman over soldaten die hun vesting moeten verdedigen tegen een vijand die alsmaar niet komt opdagen. Het was een absurdistisch verhaal over leegte en zinloosheid. Van heel ander, meer journalistiek, kaliber was zijn De Ronde van Italië over de Giro van 1949, die legendarisch was door de tweestrijd tussen de Italianen Bartali en Coppi.
Met De beroemde bereninvasie van Sicilië opent Buzzati weer een heel ander register, een lang sprookje (‘voor kinderen van 9 tot 99 jaar’), in proza, versjes en tekeningen. Ook die illustraties zijn van de hand van Buzzati.

Standbeeld
Het verhaal beschrijft het dertienjarige verblijf van een grote groep beren onder de mensen. Berenkoning Leonzio had al eens eerder naar die dalbewoners af willen dalen omdat zijn zoon Tonio ooit door jagers is ontvoerd, maar hij durfde zijn onderdanen die kidnapping niet te bekennen. Hij ziet zijn kans schoon als de beren een barre winter meemaken en geen voedsel kunnen vinden. Bij de mensen in hun groene dal is daar genoeg van en dus spoort de koning ze aan het daar te gaan zoeken. De beren blijven langer dan die ene winter in het dal, tot schrik van de Groothertog, de tiran van Sicilië, die ze beschouwt als usurpators. De beren verslaan zijn troepen en nemen in de loop der jaren steeds meer menselijke trekjes over. Ze vervallen in ijdelheid en hebzucht, slaan aan het roven en gokken en geven zich over aan duistere praktijken. Een van de onderdanen wil koning Leonzio zelfs van de troon stoten. De gluiperd laat een enorm standbeeld voor zijn vorst oprichten. De koning is door zoveel verering voor zijn persoon zo gevleid dat hij nauwelijks argwaan krijgt als de kop op het gigantische beeld meer lijkt op die van de initiatiefnemer van het monument dan op die van hem, de koning, zelf. De rivaliteit tussen de beren onderling eindigt in de tragische dood van Leonzio. Die heeft ondertussen zijn zoon Tonio teruggevonden, maar hun hereniging duurt maar kort. Op zijn sterfbed maant Leonzio hem en de andere beren terug te keren naar de bergen waar ze het ooit goed hadden en vreedzaam met elkaar samenleefden.

Detective
Het sprookje zit ingenieus in elkaar en het wordt spannend verteld. Met veel humor ook. Tegen het einde neemt het de vorm van een detectiveverhaal aan. En hoewel Buzzati zelf de moraal niet geeft, is wel duidelijk dat machtswellust en eigenbelang een maatschappij ten gronde richten. Bij de verschijning van het verhaal, eerst als feuilleton in de Corriere dei Piccoli, in het voorjaar van 1945, dus net voor het einde de Tweede Wereldoorlog, werd het als kritiek gezien op de situatie van dat moment. De uitgever drong er bijvoorbeeld bij Buzzati op aan een tekening van de bestorming van een stad te verwijderen omdat de beren teveel op Russen leken en de stad teveel op Neurenberg; dat zou de Duitsers kunnen beledigen. Sommige lezers schijnen de beren ook te hebben geassocieerd met de geallieerde troepen die in juli 1943 op Sicilië waren geland. Het lijkt voor de lezer van nu wat ver gezocht er werkelijk zo’n politieke kritiek in te zien; het sprookje – overigens het enige dat Buzzati schreef – heeft een algemenere betekenis, die het universeel maakt.
Het is trouwens jammer dat de Nederlandse uitgever deze historische inbedding niet geeft. Die valt wel te lezen in de annotaties bij de Engelse vertaling uit 2005.
Wie die raadpleegt raakt bovendien teleurgesteld in de Nederlandse vertaling van de versjes in het sprookje. Een voorbeeld uit het begin als de komst van de beren wordt aangekondigd:

Origineel (Buzzati):
‘Ma una sera arrivò un messaggero.
Annuncia: sui monti un serpe nero!
Il serpe poi risulta fatto di puntini:
sono gli orsi, co norse ed orsettini.
“Gli orsi?”ride il Granduca. “Ah! Ah! Ah!
la vedremo chi la vincerà!”’

Engels (Francis Lobb)
‘But one night in haste a messenger cried
“A snake has been seen on the mountain side!”
And a serpent appeared, made of little black dots,
He-bears and she-bears and bear tiny tots.
“Bears?” laughed the Duke, “Just leave them tot me,
And soon you will see a great victory!”’

Nederlands (Renata Vos)
‘Maar toen kwam er ineens een bericht:
er was een slang gezien, in het laatste daglicht!
Een slang met duizend tongen,
een slang van beren, berinnen en hun jongen.
“De beren”? lachte de Groothertog, en hij kwam bijna niet bij zinnen,
we zullen nog wel eens zien wie hier gaat winnen!’

Merk hoe de zangerigheid en het ritme van het origineel bewaard blijft in de Engelse versie, terwijl die verloren gaat in de Nederlandse vertaling, met als toppunt het door de klemtonen krakkemikkige rijmpaar bericht / daglicht.

Die stoet beren in de vorm van een slang is een mooi voorbeeld van hoe tekeningen en tekst met elkaar harmoniëren en hoe het verhaal wordt rondgemaakt. De vergelijking met de slang staat als tekst aan het begin van het sprookje. Aan het eind ervan zien we op de laatste illustratie de berenoptocht inderdaad in de vorm van een slang. Maar nu zijn ze op de terugtocht. Bij de mensen was het geluk niet te vinden.