Soms is fictioneel bedrog zo ongelofelijk, en daarmee zo overtuigend, dat het niet de verbeelding maar de werkelijkheid tart. De dunne scheidslijn tussen fictie en feiten wordt dan weggeblazen, om de lezer of kijker met een permanent gevoel van onbehagen achter te laten. Zoals bij de politieke filmkomedie Wag de dog (1997), waarin de briljante spin doctor Conrad Brean (Robert de Niro) een niet bestaande oorlog spint, om de aandacht af te wenden van het seksschandaal waarin een Amerikaanse president verwikkeld is. Na het zien van deze film bekijk je elk journaal vol wantrouwen en vraag je je altijd weer af of die oorlog in Albanië of Pakistan wel echt gevoerd wordt. Het nieuwste boek van Dimitri Verhulst, De laatkomer, brengt iets soortgelijks teweeg. Hier ontvlucht de gepensioneerde bibliothecaris Désiré Cordier zijn vastgeroeste leven door dementie voor te wenden. Verhulst beschrijft dit met zoveel overtuiging dat hij zijn lezer aan het einde van het boek met meer verwarring achterlaat dan hij Désiré heeft getooid. Want als je De laatkomer uit hebt zul je je steeds weer afvragen of die demente bejaarde die je op de bank bij vrienden tegenkomt, of die je schuifelend door de straat ziet gaan, wel echt dement is. Het is of ‘de ongemakkelijke blik van dementerenden die woest hun hele geheugen omwoelen’ van Désiré Cordier op jou is overgegaan en je zelf niet langer kunt vinden wat er ook eigenlijk niet meer is.

Verhulst levert hiermee in zo’n honderddertig pagina’s een grootse prestatie op kleinnood formaat. Hij beschrijft eerst hoe Désiré onder de grillen van zijn echtgenote Moniek langzaam mentaal wordt uitgekleed, totdat hem niets anders meer rest dan een ‘pantser van onverschilligheid’. Om hem vervolgens zijn eigenheid te laten hervinden in de beschutting van huize Winterlicht en in een zeldzaam grappige wraakexpeditie jegens zijn vrouw. Hij kent haar zogenaamd niet meer, ontneemt haar zo haar identiteit, gaat alles doen waar zij een hekel aan heeft, of ontkennen waar zij voor staat, en breekt haar zo stukje bij beetje af. Totdat ze doodser is dan hijzelf ziek. ‘Moniek de Petter. Mooie naam, voor op een grafsteen.’

Naarmate de pagina’s van De laatkomer vorderen stijgt de stapel vereffende rekeningen. Daarbij slaagt Verhulst er steeds weer in herinneringen uit Désiré’s saaie ‘gezonde’ leven en burgermansbestaan in zijn ‘zieke’ leven weer een nieuwe plek te geven. Hij vindt een oude jeugdliefde terug, Rosa Rozendaal, symbool voor alle gemiste kansen in het leven van Désiré. Een schoonheid die hij als zestienjarige versmaadde, maar die nu te dement is voor een tweede poging. Alhoewel hij het wel probeert.

De herinneringen bezorgen Désiré zowel pijn als plezier. De triestheid spat van de pagina’s af als hij zich realiseert dat zijn vrienden hem, alhoewel hij nog leeft, wellicht nog wel herinneren, maar zich niet om hem bekommeren. Maar tegelijkertijd is op vele andere pagina’s een schaterlach onvermijdelijk, als Désiré voor de zoveelste keer op onnavolgbare wijze wraak neemt op de frustraties uit zijn verleden. Bijvoorbeeld bij zijn vertrek naar huize Winterlicht. Désiré herinnert zich dan dat hij eens op weg naar een vakantie-adres in het Zuiden vergeten was de caravan achter de auto te hangen. Niemand had wat gezien of gezegd, maar toen ze pas voorbij de Franse grens ontdekten dat de caravan ontbrak kreeg hij van Moniek alle schuld en de wind van voren. Terwijl zijn familie zich gereedmaakte om Désiré naar huize Winterlicht te verhuizen herleefde deze het gevoel van onheuse bejegening van toen en nam hilarisch wraak door te vertikken in de auto te stappen zonder dat de caravan was aangekoppeld. Ze gingen immers op vakantie! Dat de vreemde stoet die de straat verliet op deze wijze alleen maar meer bekijks trok, iets waar de trotse Moniek een broertje dood aan had, maakte de wraak voor Désiré nog zoeter dan zoet. In de onvoorstelbaarheid en perfecte schoonheid van dit soort belevenissen toont Verhulst zich een ware humorist, van grootse klasse, voor wie een goede grap een noodzakelijk ingrediënt is voor een serieus verhaal. Want bij alle grappen en grollen is een serieuze ondertoon nooit ver weg. Tussen de regels door uit Verhulst de nodige kritiek op de moderne gezondheids’zorg’, waarbij de menselijke maat snel uit het oog verdwijnt en de diagnose van dementie gebaseerd is op een simpele test van een half uur.

Als Désiré door krijgt dat hij voor zijn vrouw en kinderen eigenlijk is opgehouden te bestaan, zijn vrienden hem niet meer bezoeken, en ook Rosa hem geen nieuwe start kan bieden, beseft hij dat een fictieve dementie de herinneringen aan zijn saaie leven nog onvoldoende uitgommen. Dit luidt het eindspel in. De oversteek van de Styx is onvermijdelijk. Maar dit kan voor de lezer geen echte verrassing zijn. De prachtige omslag van Femke Tomberg had die onvermijdelijkheid al voorspeld. Het toont een ganzenbord met daarop de mooiste herinneringen uit het leven van Désiré, in slechte en in goede tijden. Een ganzenbord ook waarbij de overwinnaar de doodskist wacht.