Schrijver, filosoof en essayist Désanne van Brederode voegt met Zielland een nieuwe roman aan haar brede oeuvre toe met een gewaagd thema. Wat als…  nazipropagandaminister Joseph Goebbels in 1938 werkelijk met zijn minnares, de Tsjechische actrice Lída Baarová, naar Japan zou zijn gevlucht? 

Van Brederode heeft zich met deze roman vastgebeten in een fantasie om de ziel van Goebbels, de spindoctor van Adolf Hitler, bloot te leggen en dat lukt goed, dankzij haar behendige pen. Het fictieve dagboek is een lange monoloog waarin van Brederode zich in de man inleeft. 
Aanvankelijk ontstaat er tijdens het lezen twijfel over wat fictie is en wat waar gebeurd. Goebbels’ vlucht naar Tokio om samen te zijn met Lída en stropdassen – ‘krawatten’ – te gaan verkopen is een vrijbrief voor Van Brederode om haar eigen mening toe te voegen. ‘Het verkopen van stropdassen vind ik helemaal geen Spaß. Het is ironie. Geloof ik.’  

Dagboek 

Gedurende twee maanden, oktober en november 1938, beschrijft Joseph Goebbels zijn door Van Brederode bedachte zielenroerselen in een dagboek. Hij heeft zijn vrouw Magda en hun dan nog vijf kinderen – al hun namen beginnen als eerbetoon aan Hitler met een H – verlaten om met Lída een nieuw leven in Japan te beginnen. Hij verlangt naar zijn kinderen, hij bejubelt zijn liefde voor Lída en zijn keuze om Duitsland te verlaten en er ontstaat haast een menselijke man met normale, zij het wat sentimentele, emoties. Hij probeert zijn haatgevoelens te analyseren, bijvoorbeeld tegen de Joden.  

Zijn zelfhaat zou afkomstig zijn van de gedachte dat hij als kind een Joods vondelingetje zou zijn. Zijn moeder noemde hem immers Jupchen. Hij was een ziekelijk en larmoyant kind dat mank liep en nergens bij hoorde. Hij beschrijft zijn bewondering voor Hitler en hoe Hitler hem bewondert en dol is op zijn kinderen, en Magda. Hij wijdt uit over cultuur en politiek; de Joden zijn de schuld van de ondergang van het Duitse Rijk en hij stelt het jodendom gelijk aan het westers kapitalisme en het communisme. ‘De Jood streeft naar macht, maar komt daar niet voor uit, zal nooit over zichzelf zeggen dat hij een leiderstalent in zichzelf vermoedt, of graag in het middelpunt schittert, hij opereert in de meeste gevallen niet eens met opzet achter de schermen… Hij is geen stoker pur sang, men leest zijn hang naar ontwrichting niet van zijn gezicht af: hij zaait zijn weinig ideële ideetjes kwistig in het rond door zich werkelijk overal op te houden.’ 

Vooruitziende blik 

In zijn dagboek uit Goebbels ook zijn visie op de toekomst, waarbij de lezer zich mag afvragen of het er nu anders aan toe zou gaan als Hitler de oorlog wel gewonnen had. ‘Ik voorzie een medium, draagbaar, met de snelheid van het licht, dat als een spiegel op de wereld en als zakspiegel kan dienen […]’ Hij maakt gewag van onder meer het ontstaan van klimaatverandering, van de opkomst van een moderne vorm van populisme, uitholling van de maatschappij, van vrouwenemancipatie. ‘Al zal ik het zelf niet meer meemaken, ooit zal er sprake zijn van een wereldwijd ‘wij’ dat wordt gekenmerkt door mensen die per se NIET willen leven als iedereen, en juist daarin lijken op iedereen.’ 

Het is begin november 1938, er gloort nog geen oorlog. Lída leert Japans en Joseph verkoopt zijn krawatten aan Japanners en als relatiegeschenk aan Duitse bedrijven. Vooralsnog geen vuiltje aan de lucht. Zij maken vrienden in Tokio en worden uitgenodigd op feestjes bij de Duitse ambassade waar Eugen Ott ambassadeur is. ‘Wat Ott niet lukte met zijn saaie recepties, is mij bijna per toeval gelukt met mijn Krawatten. Mond-tot-mondreclame. Ha! De kraaltjes en spiegeltjes waarmee ontdekkingsreizigers Indianen en andere inboorlingen wisten te paaien, hebben nog niets aan kracht ingeboet – zijn hooguit met hun tijd meegegaan. […] Alleen al hierom blijft de herenmode een prachtige business. Ze bespeelt mannen via het esthetisch oordeel van hun vrouwen, en dit oordeel is vrouwen aan te praten zonder dat er enig argument bij nodig is…’ Wat Ott niet lukt en Goebbels wel wordt verder niet duidelijk. Op de feestjes is ook Richard Sorge, een van de weinige aanwezigen die sympathie voor Goebbels voelt, en voor Lída. Dat hij een dubbelspion voor Rusland en Duitsland is, vermoedt zij op een gegeven moment wel, Goebbels kan dat niet geloven. 

Ideeënroman 

Goebbels is van plan zijn verjaardag in eenzaamheid te vieren, want Lída is door Sorge uitgenodigd een performance te leiden voor Duitse expatvrouwen. Maar de dag verloopt anders. Goebbels wordt mee uit genomen door Eugen Ott. Ze hebben een bijzondere ontmoeting, die het verhaal de verlossende wending geeft. Een verklaring waarom Goebbels Duitsland verlaat en Van Brederode hem juist naar Japan laat vluchten, zou kunnen zijn omdat beide landen aan expansiepolitiek doen. Dat Goebbels nooit een Japanse machthebber ontmoet of diplomatieke uitwisselingen heeft, wat wel in de lijn der verwachting zou liggen, is vreemd en ongeloofwaardig. 

Wat de geschiedenis betreft staat er weinig nieuws in het boek. Het ging Van Brederode om haar eigen filosofieën die ze slim door Goebbels’ fictieve ontboezemingen heen heeft geweven. In die zin is Zielland een ideeënroman, zonder dat de ideeën echt worden uitgewerkt. Ze zijn mooi beschreven, maar de zogenaamde toekomstvisioenen van Goebbels voegen weinig toe. We zitten er immers middenin, de lezer kan die alleen maar bevestigen. Het zou wellicht spannender zijn geweest als Van Brederode Goebbels een alternatieve toekomst had laten visualiseren. Een toekomst waarin een wereld onder het Nationaal Socialisme was ontstaan en er heel andere beslissingen en afslagen waren genomen.  

Joseph Goebbels’ rol – uiteindelijk is hij het brein achter de pogrom in de Kristallnacht – als de lont in het kruitvat, maakt deel uit van de verrassende twist op tweederde van het verhaal. In die zin heeft de roman wel een spanningsboog en de wijze waarop Van Brederode zich durft te verplaatsen in het hoofd van deze rasnarcist en sluwe manipulator is bewonderenswaardig.