De kredietcrisis lijkt over zijn hoogtepunt heen, zo lezen we dagelijks in de krant. Maar hoe zat het ook alweer? En wie is er nu echt verantwoordelijk voor het uitbreken van de mondiale financiële crisis? Nobelprijswinnares Elfriede Jelinek geeft de antwoorden in De contracten van de koopman en trekt van leer tegen ieder die schuld heeft: de eigengereide bankier, enkel uit op zijn eigen gewin, maar ook jij en ik. Want alles begint en eindigt bij de hebzucht die in ons allen zit.
Aan het woord is ons geld. Het geld dat er niet meer is. En eigenlijk ook nooit bestaan heeft.
Het ene gat werd met het andere gedicht en het geld draaide rondjes tot de geldstromen tot stilstand kwamen. Nu viert het geld vakantie op Guernsey, het belastingparadijs, waar het is heen gesluisd door de bankiers. Want wie ook aan het kortste eind trekt, de topmensen zeker niet.
‘We hebben u iets beloofd dat we niet konden waarmaken, sorry, we hebben ons versproken.’
Daarmee is de kous af volgens het koor der grijsaards. Als tweede verschijnen zij ten tonele en richten het woord tot ons. In de lange monoloog die volgt maken ze ons één ding, keer op keer duidelijk: zij treffen geen blaam. Moesten wij met zijn allen maar niet zo hebzuchtig zijn. Eigen schuld, dikke bult.
Het geld, dat we aan hen toevertrouwde, is nu van hen. En terecht, vinden de grijsaards. Zij zijn immers de enigen die de financiële wereld kunnen doorzien, zij zijn de hoeders en hebben er alles aan gedaan om onze zorgen uit handen te nemen. Dat onze zorgen juist zijn toegenomen, maakt daarbij geen verschil. Zij hebben alleen gedaan waar zij goed in zijn: ons verlangen naar meer bevredigen.
Dat zij hiervoor kapitalen hebben opgestreken is dan ook niet meer dan de normaalste zaak van de wereld. ‘En natuurlijk nemen we daarvoor servicevergoedingen in ontvangst, nietwaar, uw garagebedrijf doet dat tenslotte ook.’
Ook wat betreft het falend toezicht wassen zij hun handen in onschuld. ‘Wij controleren onszelf en dat is voldoende. Bedenk maar eens hoe vaak u zich niet controleerde en wees dankbaar dat wij onszelf controleren en ons zelfs laten controleren, en onze eigen controle, onze zelfcontrole is de sterkste! ‘
Bladzijde na bladzijde gaat het betoog verder. Niets gaan de grijsaards uit de weg. Want zij hebben niets te vrezen. Zij zijn de goden, de ‘Heraklessen’, van deze tijd. Tegen hun kracht en machtsvertoon is zelfs de politiek niet opgewassen. De politici zijn enkel marionetten die de omvallende banken nationaliseren zodat de grijsaards weer op de oude voet verder kunnen.
Toch klinkt er ook een weerwoord. De engelen der gerechtigheid spreken, alsof het nieuwe Openbaringen betreffen, de grijsaards maar ook de gewone man streng toe. Helpen doet het alleen niet want de geschiedenis zal zich blijven herhalen, zo laten de grijsaards weten: ‘wij krijgen een crisis en daarna herstellen we het publieke vertrouwen en dan nemen we opnieuw, wij kunnen markten volledig dereguleren zoals rivieren, daarna reguleren we ze weer, helemaal naar onze wensen.’
Rest de vraag: wat moeten wij, de lezers, aan met dit verhaal? Zoals bovenstaande samenvatting laat zien, maakt Jelinek het de lezer niet gemakkelijk. Wie De contracten van de koopman wil kunnen duiden, moet niet alleen een flinke dosis kennis van de mythologie en de bijbel in huis hebben maar ook raad weten met de vele symbolen en metaforen die in het verhaal zijn verwerkt.
Daarnaast lijkt Jelinek er alles aan gelegen om met haar manier van schrijven de lezer te imponeren. Haar buitensporige lange zinnen zijn knappe taalkundige bouwwerkjes maar maken het vertelde nog ingewikkelder dan het al is en doen de leesbaarheid weinig goed. Ook de woordkeuze van Jelinek verraadt haar verlangen naar mooischrijverij. Tel daarbij op haar elitaire toon en het is duidelijk: de lezer moet van goeden huize komen wil hij of zij het werk kunnen begrijpen.
En toch is De contracten van de koopman meer dan alleen een literair paradepaardje. Waar het werkelijk om gaat, is de boodschap die Jelinek wil uitdragen. Hier slaagt zij wonderwel in. Op subtiele wijze houdt ze ons een spiegel voor. Opdat we niet vergeten.
De contracten van de koopman
Auteur: Elfride Jelinek
Vertaald door: Inge Arteel
Verschenen bij: Uitgeverij Querido
Prijs: € 18,95
