Babbelzieke beschouwingen van een bevlogen boekenwurm

Dit boek – een alternatieve titel van de roman Boze geesten van Dostojevski – heeft als ondertitel Over de Russische literatuur en haar lezers. Samen met een ernstig schrijvende Tolstoj op de omslag wekt dat de verwachting dat we veel zullen horen over de klassieke Russische schrijvers, hun levens, werken en de reacties daarop. We komen echter bedrogen uit. De Amerikaanse Batuman fladdert van het ene boek naar het ander en heeft daarbij erg veel aandacht voor human interest, zoals de keer dat ze vergat om een schwarzwalderkirschtorte uit de oven te halen omdat ze zo geboeid was door Babel. Haar beschouwingen over Russische schrijvers, waarbij die over Babel er in de positieve zin uit springt, worden afgewisseld met verslagen over een verblijf in Samarkand, alwaar zij, na haar studie literatuurwetenschappen aan Stanford, Oezbeekse taal- en letterkunde studeerde. Die laatste keuze hing samen met haar Turkse achtergrond, maar erg veel blijken Turken en Oezbeken niet meer met elkaar gemeen te hebben. Ze leerde dat er honderd woorden voor huilen bestaan in het Oezbeeks, maar zelf wist ze evenmin wat ze daarmee aan moet en gaf tenslotte de studie op.

Meteen al op de eerste bladzijde komt ze tot de hamvraag: hoe kan iemand die geen academische aspiraties koestert uiteindelijk zeven jaar lang in Stanford, Californië de vorm van de Russische roman bestuderen? Batuman gaat daarvoor terug naar de invloed van haar Russische vioolleraar Maxim en de indruk die Jevgeni Onegin van Poesjkin en Anna Karenina van Tolstoj op haar maakten. In die boeken herkende ze iets wezenlijks over het leven. Ze besefte later dat ze als aankomend schrijfster niet teveel romans moest lezen en dat de literatuurtheorie haar alleen maar zou belemmeren. Ze koos daarom aanvankelijk taalkunde als hoofdvak met Russisch als vreemde taal, maar schakelde na een vakantieliefde en dito baantje in Hongarije toch over op de literatuurwetenschap, omdat daar meer leven in zat.

Ze hield zich na haar afstuderen een poosje bezig met creative writing. Hierdoor raakte ze het idee kwijt dat de theorie het schrijverschap in de weg zou staan. Als schrijfster wilde ze alles uitzoeken over het leven en de werken van haar favoriete schrijvers en niet slechts hun boeken imiteren.

Ik vroeg me daarbij af hoe zij dacht de theorie te gebruiken in haar eigen boeken en wat voor schrijfster ze wilde zijn. Veel wijzer dan dat ze ten tijde van haar verblijf in Oezbekistan 24 jaar oud was en ongelukkig in de liefde ben ik niet geworden.

Het is vooral de toon die tegenstaat. Elif zegt niet waar ze heen gaat en als lezer heb je haar maar te volgen. Ze babbelt er vrolijk op los zoals over een vliegreis terug uit Oezbekistan langs Frankfurt. ‘We naderden de aarde al dichter en schampten haast Frankfurt zelf, de geboorteplaats van de kritische theorie en het interdisciplinair materialisme, met zijn zilverglanzende rivier, zijn oude kerken, en de zwartglazen obelisk waar de buchmesse wordt gehouden.’

Het is wel exotisch wat ze ons voorschotelt, zoals over haar hospita in Oezbekistan en over Het huis van ijs van Lazjetsjnikov, dat handelt over een, in 2006 in Sint-Petersburg gereconstrueerd, ijspaleis dat tsarina Anna ooit liet neerzetten en waarin twee zotten een huwelijksnacht moesten doorbrengen.

Ik moest tijdens het lezen van dit boek sterk denken aan Leonid Tsjipkin die in Zomer in Baden- Baden tijdens een treinreis van Moskou naar Leningrad een dagboek leest van de vrouw van Dostojevki over hun verblijf in Baden-Baden. Misschien had Batuman, om alle overdaad te vermijden, ook zoiets kunnen doen en dan met Tolstoj. Ze presenteerde tijdens een Tolstoj-congres op het landgoed Jasnaja Poljana een hoofdstuk uit haar proefschrift over de mogelijke doodsoorzaak van Tolstoj, waarin zij overweegt dat zijn vrouw hem heeft vergiftigd uit kwaadheid omdat hij zijn erfenis had weggeschonken aan een fanatieke godsdienstige beweging. Misschien heeft  Batuman van dit overladen project geleerd en verschijnt er straks een ware roman van haar eigen hand.

p.s. Na het schrijven van deze recensie kwam me een artikel onder ogen in de London Review of Books, waarin Elif Batuman uitvoerig ingaat op het verschil tussen fictie en literatuur. Wat ze in het boek schrijft over creative writing en literatuurstudie, over het imiteren dan wel onderzoeken van de literaire geschiedenis heeft wortels in een discussie die in Amerika gevoerd wordt. Voor geïnteresseerden verwijs ik naar London Review of Books, Vol. 32, No. 18 ; 23 September 2010.    

De bezetenen

Auteur: Elif Batuman
Vertaald door: Henk Schreuder
Verschenen bij: Uitgeverij Atlas (aug. 2010)
Prijs: € 24,90