Op 18 november 1983 kaapten zeven jonge Georgische vrienden, waaronder enkele kunstenaars, een vliegtuig om ermee naar Turkije te vliegen. Het uiteindelijke doel van deze jongeren, door de schrijver ooit de Jeans generatie genoemd, was de VS of in elk geval het vrije westen. Die schrijver is Dato Turashvili, geboren in 1966, en zelf een Georgiër die zich verzette tegen de dictatuur van het Kremlin. Er was echter nog wat ergers dan het Kremlin, zo wordt duidelijk uit Turashvili’s Weg uit de USSR. Dat was de dictatuur van de Georgische president Saakasjvili en zijn regeringsploeg zelf. Die liet niet af om tot het uiterste te bewijzen dat ze het braafste jongetje van de communistische klas was. In de verslaglegging door Turashvili is de hele verhouding tussen het Kremlin en de satellietstaat en tussen de machthebbers en de (jonge) bevolking samengebald in één explosieve gebeurtenis: de kaping.
‘Verslaglegging’ is eigenlijk wel een toepasselijke omschrijving voor deze roman. Die houdt het midden tussen een documentaire en een roman. Turashvili lijkt zich aan de feiten te houden maar veroorlooft zich de vrijheid van de verbeelding. Dat moet hij wel, want wat zijn de feiten in deze gebeurtenis? De auteur moet vooral afgaan op getuigenverklaringen en vermoedens, want processtukken zullen zorgvuldig zijn opgeborgen. Wat zou er trouwens uit de processtukken op te diepen zijn? Eén van de zaken die Turashvili in elk geval duidelijk maakt is dat in de verhoren propagandistische krachten aan het werk waren die een eerlijke procesgang wel zo ongeveer als het minst belangrijk beschouwden. Ter illustratie: de monnik Tevdore, biechtvader en vriend van de kapers, maar zelf tegenstander van hun actie, werd niettemin door de autoriteiten opgepakt en als hoofdverantwoordelijke voor de ‘terreurdaad’ naar voren geschoven. Tijdens het verhoor werd hem gezegd: ‘De waarheid interesseert ons niet. Voor ons is van belang dat u zegt wat de zaak ten goede komt. In het belang van de staat is liegen geen misdrijf’. Tevdore was trouwens een mooie bijvangst, want zo kon tevens de religieuzen een lesje worden geleerd.
Maar die onzichtbare macht op de achtergrond ging nog veel verder. De kaping mislukte, deels omdat de jongeren zelf de zaak wel erg knullig hadden voorbereid en wel erg goed van vertrouwen waren in hun eigen plan, deels omdat ze pech hadden. Op het laatste moment werd hun vlucht omgeboekt naar een groter toestel, waardoor hun plan lastiger uitvoerbaar werd. Maar wás het wel pech? Turashvili lijkt het eens te zijn met de dochter van één van de kapers die het op opzet houdt. Ze schreef jaren later dat het plan voor de kaping was uitgelekt, maar dat de Georgische regering die toch bewust had laten doorgaan. Zo kon zij een daad stellen jegens de bevolking: denk niet dat je bij machte bent de staat te ondermijnen, want onze aanpak zal meedogenloos zijn. En meedogenloos was de verijdeling van de kaping. Er vielen tal van slachtoffers onder de inzittenden, niet door toedoen van de kapers zelf, maar door de militairen die zonder aanzien des persoons schoten. Uiteraard werden in de Georgische pers de kapers verantwoordelijk gesteld voor die moordpartij. Wie het echte verhaal wilde horen moest op The Voice of America afstemmen.
Ook de berechting van de kapers stond volkomen in het teken van de communistische propaganda. Zo werd bij de zwangere Tina de vrucht weggehaald omdat de zwangerschap, als die bekend zou worden, onwenselijke sentimenten bij de bevolking zou kunnen wekken.
Vlucht uit de USSR is een spannende roman, die maar weer eens blootlegt hoe het er in de communistische satellietstaten aan toeging. Het verhaal van de kaping en de berechting van de daders laat zien hoe de Georgische staat (en waarschijnlijk veel andere landen binnen de USSR) functioneerde door middel van intimidatie, propaganda en keihard optreden. Daarbij komt nog eens dat Saakasjvili en de zijnen er alles aan deden om bij het Kremlin in een goed blaadje te komen en zelfs harder straften dan de Moskouse baas. Maar evenzeer blijkt uit deze roman hoe anti-Russisch de stemming was onder een groot deel van de bevolking en dus ook hoe groot het wantrouwen in de eigen Georgische leiders was.
Is Weg uit de USSR een goede roman? Aansprekend is hij zeker en de vertelstijl van Turashvili is sober en direct. De lezer blijft niet onberoerd door zijn verhaal. Maar dat gaat dan toch vooral op voor de tweede helft van het boek, waarin de kaping zelf en de verhoren en berechting van de jongeren worden beschreven. In de eerste helft is de spanningsopbouw echter wat kunstmatig. Af en toe zijn de dialogen onnatuurlijk. Zo leggen twee aanstaande kapers, kort nadat de lezer al getuige is geweest van een gesprek met de monnik, elkaar uit hoe belangrijk het is dat deze Tevdore een granaat het vliegtuig in smokkelt omdat onlangs een geestelijke niet werd gefouilleerd. Maar dat gegeven was natuurlijk juist de aanleiding om die monnik erbij te betrekken en dat was die twee kapers al lang bekend. De dialoog lijkt er dan ook alleen te staan om de lezer uitleg te geven. Tussen de gesprekspartners is hij volkomen overbodig.
Weg uit de USSR (2013)
Auteur: Dato Turashvili
Vertaald door: Ingrid Degraeve
Verschenen bij: Uitgeverij Cossee
Aantal pagina’s: 176
Prijs: € 18,90
