In de jaren 70 bezocht Jorge Luis Borges Jeruzalem. In een soek aan de Al-Zaharastraat zei hij zijn toehoorders dat de verhalen uit Duizend-en-één-nacht oorspronkelijk op zichzelf stonden. Ze ‘werden later samengebracht en versterkten elkaar tot een eindeloze kathedraal, een uitdijende moskee, een willekeurig overal’. Die opmerking haalt Colum McCann aan in zijn magistrale Apeirogon, een caleidoscopische roman over de verhouding tussen Israël en de Palestijn(se gebied)en. De aanhaling is een intrinsieke verwijzing naar Apeirogon zelf, dat bestaat uit 1001 hoofdstukken en hoofdstukjes. Ze vertellen het grote verhaal zoals Sheherezade het moest doen: onder de voortdurende dreiging van de dood.

Het is niet alleen de vertelvorm die meeslepend is. McCann sleurt de lezer ook mee in dagelijkse gebeurtenissen. Je voelt aan den lijve hoe het voor een Israëliër is om in een bus te zitten in de hoop dat het verkeerslicht tijdig op groen springt omdat bij rood misschien een bus naast je wordt opgeblazen. Of hoe het voor een Palestijn in de bezette gebieden is om bij de geringste verdenking te worden vernederd en in alles te worden tegengewerkt. Razend knap verbindt McCann feiten en voorvallen uit de wereldgeschiedenis met de actualiteit. Zo lezen we over de techniek van het stenen gooien en hoe een Syrische scheikundige al zevenhonderd jaar geleden een idee introduceerde voor torpedo’s die door raketten worden voortgestuwd. Het levert navrante zinnen op zoals deze over buskruit: ‘In de negende eeuw creëerden de Chinezen bij toeval het explosieve mengsel  – 75 delen salpeter, 15 delen houtskool, 10 delen zwavel – toen ze op zoek waren naar het levenselixer’. Of de benaming die de Israeliërs geven aan hun witte zeppelin waarmee ze de Palestijnse gebieden in de gaten houden, ‘de Fat Boy 2’, een cynische verwijzing naar de ‘Fat Man’ die in 1945 boven Nagasaki werd uitgeworpen.

Ouders van vermoord kind

Apeirogon is een roman, maar dan toch enigszins zoals In koelen bloede van Truman Capote een roman genoemd kan worden. McCann baseerde zich volledig op feiten en zijn geweldige eruditie. Hij reconstrueert wat er is gebeurd, of – misschien beter – kán zijn gebeurd. Het wordt bij hem maar al te duidelijk dat elke partij zijn eigen waarheid creëert. ‘Apeirogon: een vorm met een telbaar oneindig aantal zijden’, legt McCann uit. Dat is ook wat zijn roman is: een verhaal dat alsmaar verder gaat en een oneindig aantal perspectieven kent.

De belangrijkste personages in de roman zijn de Palestijn Bassam Aramin en de Israeliër Rami Elhanan. Maar eigenlijk ook hun dochters en hun vrouwen.
Bassam heeft al jong zeven jaar in de gevangenis gezeten toen hij in het bezit van (gevonden) handgranaten werd opgepakt. In die gevangenis leerde hij zichzelf Hebreeuws. Hij haatte de joden om wat Israël de Palestijnen aandoet, maar zijn wereld veranderde toen hij een film zag over de Holocaust. Hij ging die zelfs bestuderen.
Rami was in het leger evenzeer vervuld van haat tegen de Palestijnen die niet te vertrouwen waren. Maar ook hij kwam tot een ander inzicht toen hij Palestijnen ontmoette die een kind door geweld verloren hadden. Hij kon ze ineens zien als ouder van een vermoord kind, net als hij, met dezelfde gevoelens.
De dochter van Bassam en zijn vrouw Salwa, Amir, werd in 1997 doodgeschoten door een 18-jarige Israëlische soldaat toen ze net uit een snoepwinkel kwam. De dochter van Rami en Nurit, Smadar, was één van de doden bij een zelfmoordaanslag door drie Palestijnse jongens toen ze net met vriendinnen uit school kwam.

Everest Hotel

Bassam en Rami worden vrienden als ze beiden lid worden van de organisatie Strijders voor Vrede en van de Parents Circle (een groep ouders die een kind verloren in de conflicten). Van beide organisaties zijn zowel Israeliërs als Palestijnen lid. Ook Salwa en Nurit horen tot die kringen, maar Nurit is al langer vredesactiviste en heeft diverse publicaties op haar naam staan (ze kreeg in 2009 de Sacharovprijs voor haar werk). Maar het zijn vooral Bassam en Rami die over de hele wereld hun verhaal uitdragen onder het motto: als we onze haat en ons wantrouwen los kunnen laten wordt ons verdriet onze kracht. Ze geloven niet in een tweestatenoplossing maar in verbroedering. Ze zien dat de bestaande haat al van jongs af aan bij beide partijen gevoed wordt. Het vijanddenken is daardoor volledig geïnternaliseerd. Er is veel moed voor nodig om dat beeld van een vijand te verlaten omdat je de ander dan als mens moet gaan zien, weten ze.

Apeirogon kent een basislijn die pas in de loop van de roman duidelijk begint te worden. Hij is zo onopvallend omdat hij alleen maar bestaat uit de reis van Rami en Bassam, ieder voor zich, naar een ontmoeting van Strijders voor Vrede in 2016 in het Everest Hotel in Beit Jala, niet ver van de Muur die Jeruzalem scheidt van de Westoever van de Jordaan. We volgen daarin Rami die op zijn motor vanuit het Israëlische deel van Jeruzalem vertrekt en Bassam die hetzelfde doet met zijn autootje met kapotte koplamp vanuit Jericho. We maken zo als lezer in een soort road novel mee hoe het is om te reizen door de bezette gebieden met zijn verschillende zones die soms voor Israeliërs en soms juist voor Palestijnen verboden gebied zijn.

Stilte

Daaromheen weeft McCann steeds losse elementen – gebeurtenissen in de levens van Rami en Bassam en het ontstaan van hun ‘broederschap’ – die door de hele roman heen naar elkaar verwijzen. Bovendien gaat hij daarin zeer associatief te werk en maakt zo uitstapjes naar de ornithologie, uitvindingen, de Holocaust en de kunsten. Zo leidt de beschrijving van het onwezenlijke vacuüm tussen het moment van de explosie en dat waarop de ontzetting een geluid krijgt tot prachtige uitweidingen over de stilte. McCann vertelt hoe Dalia el-Fahum (die al eens werkte voor de componist Olivier Messiaen) in 2008 omgevingsgeluiden verzamelde. Ze wilde die gebruiken voor een muziekproject dat moest uitmonden in een acht uur durend stuk met de titel Migrations. Toen ze ook lawaai van bulldozers, de schreeuw van een soldaat of het gejank van een sirene opnam viel het resultaat haar tegen: het had zo weinig zeggingskracht. Het voerde haar tot de overtuiging dat de geluiden met rust moesten worden gelaten, dat niet ‘díé aandacht verdienden, maar de stilte zelf’. McCann voert de lezer elders in de roman dan weer mee naar de compositie 4’33 van John Cage, die louter uit stilte bestaat, en naar diens As Slow As Possible, de compositie die in 2001 in de St. Buchardikerk in Halbersadt startte met stilte en 639 jaar gaat duren.

Kreeft

Ook compositorisch is Apeirogon een avontuur, opgezet als een kreeftcanon (daarin laat de tweede stem het thema achterstevoren horen). De 1001 hoofdstukken zijn verdeeld over een eerste groep van 1 tot 500, gevolgd door hoofdstuk 1001, waarna in de tweede groep de hoofdstukken aftellend zijn genummerd van 500 tot 1. Maar daar blijft het niet bij. De eerste en tweede groep zijn deels gespiegeld aan elkaar. Dat is al zo met de eerste en de laatste zin van de roman, maar er zijn veel meer voorbeelden. Het duidelijkst is het in de beide hoofdstukken 284 die uit hetzelfde lege vierkant bestaan en in de beide hoofdstukken 500 waarvan het eerste de biografie van Rami omvat en het tweede die van Bassam. Een fraai voorbeeld zijn verder de hoofdstukken 389 uit de eerste groep en 255 uit de tweede. Ze stemmen grafisch overeen: 389 bestaat louter uit graffiti die te lezen staat op de Muur tussen Israel en de Westoever, 255 louter uit krantenkoppen over Nurit, de moeder van Smadar. Het centrale hoofdstuk 1001, de as van de roman, bestaat uit één zin die de kern ervan samenvat.

In zijn prikkelende boekje Brieven aan een jonge schrijver uit 2017 zegt McCann: ‘Schrijf niet wat je weet, schrijf toe naar wat je wilt weten. Stap uit je huid. Geef jezelf bloot. Dat opent de wereld. Ga ergens anders heen. Onderzoek wat buiten je gordijnen ligt, buiten de muur, om de hoek, buiten je stad, buiten de omtrek van je eigen bekende land’.
Met Apeirogon laat McCann ijzersterk zien tot wat voor schitterende literatuur zo’n uitgangspunt kan leiden. Hij dwingt de lezer hetzelfde te doen, ook uit zijn huid te stappen. De roman laat je voelen hoe het is om midden in de conflicten tussen Israel en de bezette gebieden te staan. Hij laat je nadenken over de vraag hoe je je zelf laat leiden door vijandbeelden en of je bereid bent de ander in alle gevallen als mens te zien. De lezer die bereid is daarin mee te gaan, krijgt de literaire vorm die McCann koos er als prachtig cadeau bij. Apeirogon moet gelezen worden!