‘Ik ben zo mysterieus dat ik mezelf niet begrijp,’ schrijft de Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector (1920-1977) in 1969 in een van haar kronieken. En dat is geen koketterie, want iemand die in staat is de houdgreep van ego en superego te omzeilen en haar gedachten vanuit het onbewuste rechtstreeks op papier te krijgen, moet wel met verbazing kijken naar wat haar hoofd en pen hebben voortgebracht. Typerend is dan ook wat ze over een collega-schrijver noteert: ‘Hij citeerde uit zijn hoofd hele zinnen van mij en ik herkende er niet een van.’

Lispector lijkt een verdeelde persoonlijkheid te zijn: ten eerste de schrijfster, en daarnaast al het andere wat ze als mens was. Schrijven deed ze vanuit één deel van haar wezen, een verborgen deel dat zich veelvuldig manifesteerde en haar dwong haar gedachten op papier te zetten. Die gedachten wekken de indruk zich vanuit een ander universum te vermengen met de dagelijkse realiteit. Dat lezers en critici haar werk als mysterieus en hermetisch betitelen is alleszins begrijpelijk.

Treffende representatie
Voor Lispector is schrijven haar leven, ze kan niet anders, ze moet schrijven wanneer de drang daartoe in haar opwelt. Daarbuiten heeft het geen zin om te gaan zitten en zichzelf op te dragen te schrijven. Maar die opwellingen zijn talrijk en omdat Lispector wil ‘weten’, het leven wil begrijpen, tekent ze op wat uit haar geest ontspruit. Ze schrijft: ‘Schrijven is proberen te begrijpen, is proberen te reproduceren wat niet reproduceerbaar is.’

Het uur van de ster, het laatste boek voor haar overlijden, is een treffende representatie van zowel haar manier van schrijven als haar visie erop. En hoewel een ik-verteller, ook al is het een schrijver, nooit zomaar met de auteur vereenzelvigd mag worden, is daar – bij Lispector – geen ontkomen aan.

De ik-verteller van Het uur van de ster is schrijver. ‘Het verhaal – bepaal ik met mijn zogenaamde vrije wil – zal zo’n zeven personages tellen en daarvan ben ik uiteraard een van de belangrijkste. Ik, Rodrigo S.M.’ Inderdaad neemt de ‘ik’ zeker de helft van het boek in beslag. Tijdens het vertellen van het verhaal bericht hij onophoudelijk over zijn schrijfproces. Hij moet moeite doen het verhaal een verhaal te laten zijn, waarbij hij zich al te zeer bewust is van de vele mogelijkheden die de fantasie biedt. Door de beschouwingen daarover wordt hij steeds teruggeworpen op zijn eigen persoonlijkheid. ‘Neem me niet kwalijk maar ik ga nog even door over mezelf omdat ik een vreemde voor mezelf ben en er tijdens het schrijven tot mijn verbazing achter ben gekomen dat ik een doel heb.’ Een vreemde voor zichzelf en anderen, dat is Lispector ten voeten uit.

Afstandelijk
Dat doel is het schrijven van een fictief verhaal over een ‘meisje uit het noordoosten’, terechtgekomen in het grote Rio de Janeiro, van wie Rodrigo (Lispector) nog geen idee heeft wat hij haar zal laten overkomen, een vrijheid waarmee hij nauwelijks raad lijkt te weten. Welke keuze zal zich uiteindelijk aandienen? Zal hij Macabéa gelukkig laten worden of jong laten sterven? Even afstandelijk als hij zichzelf gadeslaat, zet hij het personage Macabéa neer: als een object. De lezer moet doordrongen worden van haar zwakheid en nietigheid. We moeten weten dat het meisje, een typiste met een klein inkomen en dito onderkomen, niet veel voorstelt, alsof het er niet toe doet of dit onnozele schepsel leeft of niet. Zelf is zij zich niet van haar onbeduidendheid bewust, noch van haar gebrek aan ontwikkeling: ze kan geen lange zinnen uitspreken, haar denken is zuiver intuïtief.

Toch voel je dat het de schrijver er niet om te doen is haar als slechts armzalig af te schilderen. Hij is wel degelijk begaan met haar lot, voelt mededogen. Zo objectief mogelijk probeert hij te laten zien dat er zoveel mensen zijn als zij, onbelangrijke mensen met kleine baantjes, die niet per definitie ongelukkig zijn. Maar het lukt hem niet een goede toekomst voor ‘Maca’ te bedenken. Ondanks de schrijvers’ twijfel over zichzelf en zijn summiere verhaal wordt Macabéa toch een meisje van vlees en bloed, dat te begrijpen is en met wie je kunt meeleven.

Dertien titels
Ondertussen raakt de lezer bijna net zo begaan met de worsteling van de schrijver aangaande zijn keuzes als met het leven van Macabéa. Daarbij is het onmogelijk de werkelijke auteur los te zien van de fictieve. Ieder gepeins over het meisje uit het noordoosten doet de schrijver onmiddellijk verzinken in zichzelf. ‘Zullen ze wel of niet trouwen? Dat weet ik nog niet, ik weet alleen dat ze in zekere zin onschuldig zijn en dat hun schaduw op de grond weinig te betekenen heeft. Nee, ik lieg, nu zie ik alles: hij was helemaal niet zo onschuldig, […]’.

Ook de titelpagina van Het uur van de ster laat zien hoe moeilijk het voor de schrijver was om te kiezen: er zijn nog dertien titels opgenomen. Je zou ook kunnen zeggen: hoe gemakkelijk alternatieven zich bij Lispector aandienden.

Overstromend bassin van denkbeelden
De afgelopen twee jaar zijn ook De ontdekking van de wereld (met Lispectors kronieken die ze tussen 1967 en 1973 schreef voor Jornal do Brasil) en haar biografie door Benjamin Moser in het Nederlands verschenen. In beide boeken is haar verdeelde persoonlijkheid goed te herkennen. De kronieken maken duidelijk hoe Lispector haar overstromend bassin van spontaan opkomende, soms abstracte denkbeelden tracht te kanaliseren en verwoorden. De gedachten gaan hun eigen weg, een die Lispector met begrijpelijke woorden probeert te plaveien. Dat pakt niet altijd helder uit. In De ontdekking van de wereld staat het raadselachtige verhaal De actualiteit van de kip en het ei. De kip herkent het ei niet in haarzelf, het ei weet niet dat het een ei is en de schrijfster begrijpt het ei niet. Er komen ook vermomde agenten in voor. ‘Alle agenten krijgen veel voordelen opdat het ei gevormd kan worden. Daar hoeft niemand jaloers op te zijn, want sommige omstandigheden, die slechter zijn dan de andere, zijn slechts de ideale omstandigheden voor het ei.’ En toch, en toch… voor wie openstaat voor andere zienswijzen, zijn best doet Lispectors associaties en dissociaties te volgen, ontvouwt zich in haar pogingen om de wereld rechtstreeks vanuit de ziel te benaderen een ware literaire betovering.

Zelfonderzoek
Mooischrijverij en effectbejag zijn Clarice Lispector vreemd. Haar woorden zijn – alle cryptiek ten spijt – doeltreffend, haar observaties scherp. In het verhaal The Dog (uit Complete Stories) beschrijft ze hoe een man zijn schuldgevoel over zijn door hem in de steek gelaten hond probeert te verminderen door een dode hond te gaan begraven die hij op een straathoek heeft gevonden. En in The Dinner observeert ze pagina’s lang een moeizaam dinerende man in een restaurant en ondergaat daarbij zelf de emoties die ze hem toedicht. Ook in andere verhalen bespeurt Lispector in een flikkering in het oog, een draai van het hoofd of een plotselinge handbeweging de innerlijke beroering. De geschiedenis van Macabéa is een eenvoudig verhaal, maar dat is wel in rake bewoordingen verteld. Onderwijl schuilt in de overpeinzingen van Rodrigo een nooit aflatend zelfonderzoek, waarvan de sporen in al Lispectors geschriften zijn terug te vinden.

De recente revival van het werk van deze boeiende, wonderlijke vrouw, voor wie het woord ‘origineel’ een understatement is, betekent een verrijking van de literatuur. In Brazilië schijnen haar boeken inmiddels zo populair te zijn dat lezers ze zelfs uit automaten kunnen halen.