‘Ze waren akelig redelijk, die vrouwen’, zucht verteller Van in Charlotte Perkins Gilmans feministische klassieker Moederland. Oorspronkelijk gepubliceerd in 1915, leest de roman als een aanklacht tegen de Amerikaanse samenleving van die tijd. Maar het verhaal over de wederwaardigheden van drie mannen in een land bewoond door uitsluitend vrouwen heeft ook iets te zeggen over de tijd waarin we nu leven.

Gilman (1860–1935), een vooraanstaande feminist uit haar tijd, maakt gebruik van een beproefde satirische methode. Met de mond van de nog jonge avonturier Van beschrijft ze een vredige, egalitaire vrouwelijke samenleving, die ze presenteert als diametraal tegengesteld tot de maatschappij waar de drie mannen van afkomstig zijn. In die omgekeerde wereld zijn de drie miljoen vrouwen van Moederland in staat zich zelfstandig voort te planten zonder inmenging van mannen. Hoe dat in de loop van tweeduizend jaar zich zo heeft ontwikkeld, laat Gilmore haar verteller opschrijven in een uitvoerig verslag dat niet mis zou staan in een antropologisch onderzoeksverslag.

Geen concurrentie
Van en zijn kompanen Terry en Jeff worden in het land van vrouwen keer op keer van hun sokken geblazen. De vrouwen die ze er tegenkomen zijn sterk, slim en vrij in hun bewegingen. Ze dragen soepele, lekker zittende kleding – niet onbelangrijk in de context van de Victoriaanse kledingvoorschriften van de vroege twintigste eeuw. Begrippen als ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ kennen ze niet en het komt niet in ze op iemand te willen behagen, want ze hoeven niet met elkaar te concurreren. ‘Het waren onbetwistbaar menselijke wezens,’ schrijft Van, ‘maar wat wij moeilijk konden begrijpen was hoe deze ultravrouwen, die slechts van vrouwen overerfd hadden, niet alleen bepaalde mannelijke eigenschappen hadden uitgeschakeld, die wij natuurlijk niet in hen zochten, maar ook veel van wat wij als wezenlijke vrouwelijk beschouwden.’

In het licht van Gilmans tijd waarin een sterk historiserend idee van de wereld domineerde, wordt begrijpelijk dat de mannen alleen met een schok kunnen reageren als ze te horen krijgen dat geschiedenis, religie en tradities er weinig toe doen in Moederland. Wat telt is het nu dat gericht is op een nog mooier straks. Van: ‘De traditie waarin de man als voogd en beschermer optrad, was geheel uitgestorven. Deze geduchte maagden hadden van geen man iets te vrezen en daarom ook geen bescherming nodig. En wilde dieren kwamen in hun beschutte land niet voor.’

Burgerschap
Moederschap is het hoogst haalbare in Moederland en de opvoeding van kinderen is de hoogste kunst. Zo ver is die kunst ontwikkeld dat het geen opvoeding hoeft te heten: er worden geen regels gesteld en kinderen worden nooit gestraft. Scholing is een kwestie van een brede socialisatie, waarin kinderen in de eerste plaats burgerschap leren. In hun beroepskeuze zijn ze vrij om hun talenten en interesses te volgen. Macht is gelijk verdeeld, problemen worden openlijk besproken en, misschien wel het meest opvallende in de ogen van de drie mannen, de vrouwen geven openlijk toe dat hun eigen kennis nogal beperkt is. Ze stellen zich open voor nieuwe kennis en verwachten veel te leren van de mannen, want, menen ze, de mannen komen uit een wereld van contacten en veel verscheidenheid. Zo’n wereld moet wel superieur zijn aan hun eigen geïsoleerde stuk land. Wijselijk houden de mannen hun mond over de minder mooie werkelijkheid.

Met zichtbaar plezier laat Gilman het drietal zwelgen in hun vooroordelen en zelfingenomenheid. Ze zijn imperialisten pur sang, die menen dat verre volkeren er zijn om veroverd te worden, net zoals ze menen dat vrouwen per definitie onderdanig aan mannen zijn. Ze krijgen de ene knauw na de andere te verwerken. Vooral de chauvinistische vrouwenman Terry kan er moeilijk aan wennen dat de vrouwen er niet uit zijn op een flirt en niet gelijk aan zijn voeten liggen, met fatale gevolgen. De romanticus Jeff daarentegen wordt overdonderd door zoveel schoonheid en voelt zich er uiteindelijk als een vis in het water. Over Van menen de vrouwen hij het meest op hun lijkt: hij is oprecht en analytisch. Hoewel ook hij zijn portie verrassingen heeft te verwerken, is hij op z’n minst zich bewust van zijn eigen tekortkomingen en kan hij tot op een zeker punt erboven uitstijgen. Zijn relatie tot Ellador, de vrouw met wie hij uiteindelijk trouwt, is eerst vriendschap. Verliefdheid komt pas later.

Tweemaal herontdekt
Moederland verscheen oorspronkelijk als een twaalfdelige serie in Gilmans eigen feministische tijdschrift The Forerunner.  Daarna zakte de roman in vergetelheid tot het in 1979 in boekvorm uitgebracht werd. In 1980 volgde de Nederlandse vertaling. De nu herdrukte vertaling is weliswaar een goed leesbare weergave van de inhoudelijke strekking van de roman, maar ze mist Gilmans bondige, ritmische toon en woordkeuze. Zo is bijvoorbeeld ‘doodkalm’ toch iets heel anders dan ‘cool as cucumbers’ in het origineel. Daardoor gaat veel onderhuidse ironie in de vertaling verloren. Toch leest ook de Nederlandstalige heruitgave als een bij vlagen kostelijke parodie op de Westerse samenleving, waarin de grootste strebers en de hardste ellenbogen vaak het verst komen. In dat opzichte is in honderd jaar tijd misschien niet zoveel veranderd is als we zouden willen.