Wanneer je als schrijver na een zeer succesvol debuut een tweede boek schrijft, blijkt de reactie daarop soms vergelijkbaar te zijn met die wanneer je als jonger kind les krijgt van eenzelfde docent die ook aan je geniale broer of zus heeft lesgegeven; er bestaat een grote kans dat er vergeleken gaat worden. Dat was ook het geval met het tweede boek van Carson McCullers (1917-1967), Gespiegeld in een gouden oog, een boek dat oorspronkelijk verscheen in 1941 en onlangs in het Nederlands werd vertaald door Molly van Gennep. Het debuut van McCullers uit 1940, Het hart is een eenzame jager, werd namelijk alom geloofd en geprezen, waardoor de recensenten die haar tweede boek beoordeelden een bijna wetmatige neiging hadden om hun ‘loftuitingen te temperen’, aldus Tennessee Williams die de inleiding schreef bij dat tweede boek.

Het is de vraag in hoeverre de critici gelijk hadden, aangezien ieder boek het verdient om op zijn eigen merites beoordeeld te worden. Indertijd was het kwaad echter al geschied. Gespiegeld in een gouden oog deed in de jaren veertig van de vorige eeuw vooral stof opwaaien vanwege de toespelingen op homoseksualiteit, voyeurisme, overspel en seksuele passie en werd beschouwd als obsceen en immoreel. De verfilming van het boek in 1967 werd ondanks de bekende cast met acteurs als Marlon Brando en Elizabeth Taylor evenmin een groot succes. 

Gespiegeld in een gouden oog is een zeer compact geschreven boek. Het telt vier hoofdstukken en 140 bladzijden. De opbouw springt direct in het oog, want op de eerste bladzijde wordt meteen al vermeld waarnaartoe gewerkt gaat worden: ‘Zo is er in een plaats in het zuiden enkele jaren geleden een moord gepleegd. De hoofdrolspelers in dit drama waren: twee officieren, een soldaat, twee vrouwen, een Filipijn en een paard.’ Deze intrigerende gegevens vormen een uitnodiging aan de lezer om enerzijds te ontdekken welke gebeurtenissen geleid hebben tot die moord en anderzijds wie het slachtoffer ervan zou worden.

Verhoudingen

De alwetende verteller neemt de lezer mee naar de eentonigheid van een legerplaats in vredestijd. Soldaat Ellgee Williams is werkzaam in de stallen van de kazerne en zorgt onder meer voor het mooiste paard van het hele terrein, een voskleurige hengst die het eigendom is van de knappe vrouw van kapitein Penderton. Williams raakt verregaand in de ban van de schoonheid van deze vrouw, die op haar beurt een relatie blijkt te hebben met majoor Langdon. Deze laatste laat zich de aandacht van de knappe Leonora Penderton graag aanleunen, want zijn echtgenote Alison, die meer dan liefdevol verzorgd wordt door de Filipijnse bediende Anacleto, is ziekelijk en depressief. Het huwelijk tussen Alison en majoor Langdon is slecht. Alison en Anacleto fantaseren er regelmatig over om er samen vandoor te gaan. Kapitein Penderton tenslotte ontdekt dat hij gevoelens heeft voor soldaat Williams, maar weet zich daarmee geen raad. McCullers beschrijft de gevoelens en verlangens van haar personages uiterst subtiel en met gevoel voor detail. Dat ze af en toe naakt zijn en expliciet spreken over echtscheiding is voor mensen uit de eenentwintigste eeuw waarschijnlijk minder choquerend dan voor lezers die het boek zo’n tachtig jaar geleden onder ogen kregen.

Goed opletten

Aanvankelijk is het lastig om de verschillende personages uit elkaar te houden, omdat ze dan weer met hun voornaam, dan weer met hun achternaam en in het geval van de mannen met hun militaire rang aangeduid worden. De informatiedichtheid is daarnaast bijzonder groot en er wordt van de lezer veel gevraagd op het gebied van deductieve vaardigheden. Tenslotte is McCullers een meester in het vertragen en versnellen van de tijd die onvoorspelbaar voortkabbelt respectievelijk voortraast. De thema’s die het boek aansnijdt zijn in onze tijd beduidend minder controversieel dan op het moment van verschijnen en nu misschien wel actueler dan destijds. De beschrijvingen van de personages en de ruimte waarin zij zich bevinden zou je filmisch kunnen noemen, omdat ze zo gedetailleerd weergegeven zijn dat je ze voor je ziet. McCullers schrijft prachtige dialogen waarin ze op een subtiele manier humor verwerkt, zoals bijvoorbeeld: ‘”Zij geven en dan nemen zij weer”, zei Leonora, wier kennis van de Heilige Schrift geen gelijke tred hield met haar goede bedoelingen.’ De oprechte pogingen van bediende Anacleto om Frans te spreken zijn weinig succesvol, maar eveneens onderhoudend om te lezen: ‘Maar Anacleto was nog maar net Frans aan het leren […] Hij vervolmaakte zijn antwoord echter zeer indrukwekkend en waardig: “Maitre Corbeau sur un arbre perché, majoor”.’ Deze aanhef van de fabel van Jean de La Fontaine over de vos en de raaf zou maar in weinig gesprekken te pas zijn gekomen, maar Anacleto laat zich daar niet door weerhouden. 

Universeel

Gespiegeld in een gouden oog is een boek om met aandacht te lezen en tussendoor regelmatig te laten bezinken. De bijzondere verhoudingen tussen de hoofdpersonages zijn geloofwaardig en de stijl die McCullers hanteert leest prettig; ze houdt haar lezers in alle opzichten geboeid. Dat heeft niet in de laatste plaats te maken met de in het begin aangekondigde moord die uiteindelijk op de laatste bladzijden gepleegd wordt. Vanwege de ingewikkelde relatie die er tussen de verschillende personages bestaat maken ze in theorie namelijk stuk voor stuk kans om vermoord te worden of hebben ze redenen om een ander te vermoorden. Maar wellicht is het grootste pluspunt van Gespiegeld in een gouden oog de zintuiglijke subtiliteit waarmee gevoelens van verlangen en verliefdheid worden beschreven. Het is een verdienste van McCullers dat ze een boek heeft weten te schrijven dat zoveel jaren na verschijning nog steeds universeel en actueel blijkt te zijn.