Mensen die niet weten wat een vadermoordenaar is, worden misschien door de titel van dit boek op het verkeerde been gezet. De vadermoordenaar van Arno Haijtema is geen morbide of spannend boek. Het is een – ogenschijnlijk – recht-toe-recht-aan verhaal over de Friese boerenzoon, Haijte Haijtema, die niet in de voetsporen van zijn vader wil treden. Hij wil liever onderwijzer worden maar zakt voor zijn examen. Min of meer gedwongen vertrekt hij naar Alkmaar om daar een kruidenierszaak over te nemen.
Naast een levensverhaal is het ook de geschiedenis van een man die zich probeert te ontworstelen aan zijn vader, de benauwde sfeer in een klein Fries’ dorp, het ingesleten ritme van het dagelijkse winkeliersbestaan en bij tijd en wijle aan aangeleerde of zelf opgelegde belemmeringen.
Al vroeg ervaart Haijte het gebrek aan waardering van zijn vader. Er is moed voor nodig om zijn vader te vertellen dat hij geen boer wil worden. Maar hij heeft allang gevoeld dat zijn vader geen waardering op kan brengen voor zijn oudste zoon die het boerenleven niet koestert. Haijte voelt in alles de geringschatting van zijn vader. Het zal zijn leven bepalen.
Opmerkelijk voortvarend bouwt hij samen met zijn vrouw Marie een goedlopende zaak op. Hij wil opvallen, anders dan de anderen zijn. Dat lukt hem uitstekend. Zijn ambities brengen hem tijdens het Interbellum in diverse Europese steden: Berlijn, Milaan, Rome, Parijs en in de Dordogne waar hij de druivenoogst meemaakt. In Berlijn is hij onder de indruk van de ‘Kriegsverletzten’ uit de Eerste Wereldoorlog, in Rome bezoekt hij de Mostra della Rivoluzione Fascista, de grote fascistische tentoonstelling waarmee herdacht werd dat tien jaar eerder de Doets, zoals Haijte en zijn collega’s Mussolini noemen, aan de macht kwam.
Haijte is niet zo onder de indruk van de Doets en is vrij kritisch over het fascisme. Zijn kritiek wordt overigens niet ingegeven door de leer zelf, maar meer door wat hij noemt: ‘een door katholieke symbolen gevoede vorm van afgoderij’.
Het boek staat vol vermakelijke anekdotes over zijn belevenissen in het buitenland. Wat hij in Italië gezien en geproefd heeft, wil hij ook de Alkmaarders bieden. Als hij ze bij wijze van promotie tijdens ‘de Italiaanse dag’ een bordje pasta met tomatensaus aanbiedt, verzucht er één: ‘Tsja, aardappels zijn het niet’.
Door zijn manier van schrijven, een mengeling van vertellen en ‘in het hoofd kruipen van’ zorgt kleinzoon en schrijver Arno Haijtema ervoor dat je Haijte goed leert kennen. Haijte is een beetje een pedante en ijdele man. Hij voelt zich heel wat, is trots op zichzelf en op wat hij bereikt heeft en hij voelt een manlijke, soms wat vaderlijke ‘verhevenheid’ over ‘zijn’ Marie. Zo ontstaat het beeld van een man waar je een beetje om moet lachen. Niet het beeld van de man die Haijte zo graag geweest zou zijn. Toch is hij wel sympathiek, zijn superioriteitsgevoel ten spijt. Je moet het verhaal immers wel lezen tegen de achtergrond van de tijd: de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. En hij onderneemt, tegen de tijdgeest in en in weerwil van zijn eigen gemoed, toch bijzondere reizen naar het buitenland en laat zich daardoor inspireren.
Zijn losmaking heeft minder met onafhankelijkheid en zelfstandigheid te maken, dan met zijn frustraties als gevolg van het hoge verwachtingspatroon van zijn vader. Dit is dan ook de reden dat hij op dat terrein weinig geleerd heeft: hij is net zo teleurgesteld als zijn vader was als blijkt dat zijn zoons hun leven anders gaan inrichten dan hij voor ogen had.
Tot op zekere hoogte lukt het Haijte wel om zich te ontworstelen. Diep in zijn hart geniet hij van al zijn reizen en ondernemingen, maar calvinist tot in zijn tenen, staat hij dit zichzelf niet toe. Was hij nou maar katholiek opgevoed, dan had hij zich dit waarschijnlijk wel gegund.
Hoewel dit boek voor een deel gaat over de beklemmende belemmering die mensen opgelegd krijgen, of misschien meer nog zichzelf opleggen, is De vadermoordenaar geen benauwend boek. Integendeel. Het is een mooi verhaal, ‘leest als een trein’, is prachtig geschreven en zit boordevol leuke zijsporen. Stijl en woordkeuze zijn aangepast aan het tijdsgewricht.
De vadermoordenaar is de debuutroman van Arno Haijtema (1959) over het leven van zijn grootvader. Als kind al was Arno Haijtma gefascineerd door de verhalen over en de reisboeken en souvenirs van zijn grootvader. In 2007 volgde hij per trein de route die Haijte ook gereisd heeft. Daarna heeft hij deze roman geschreven. Haijtema is redacteur bij de Volkskrant.
