De bewegingen ZERO en Nul, stonden recent weer in de aandacht door de fraaie expositie ZERO. Let us explore the stars, die vorig jaar te zien was in het Stedelijk Museum Amsterdam. De timing was uitstekend voor de expositie De werkelijkheid van Jan Schoonhoven in een ander Stedelijk, dat in Schiedam. Schoonhoven (1914-1994) is immers een van de opvallendste figuren die tot beide bewegingen gerekend wordt, en dat terwijl hij zo’n gewone man was (maar daarover straks meer). In verband met de Schiedamse tentoonstelling verscheen de fraaie monografie Jan Schoonhoven, geschreven door Antoon Melissen. Het omslag is ronduit prachtig: de voorkant ziet er precies uit als een van Schoonhovens kenmerkende reliëfs.
Schoonhovens werk heeft iets paradoxaals. ZERO en Nul gingen uit van het idee om onpersoonlijke kunst te maken, waar zo weinig mogelijk bemoeienis van de kunstenaar in gezien kon worden. Schoonhovens witgetinte reliëfs zijn echter direct herkenbaar en eenvoudig tot hem te herleiden, of hij ze nu zelf heeft vervaardigd of daartoe opdracht gaf aan anderen. De reliëfs lijken op de strak witgeverfde monochromen die als vrij exemplarisch voor ZERO bekend staan. Materiaal en ordening staan voorop, kleur en persoonlijke achtergrond spelen geen rol. Het is jammer dat op de grote reproducties in het boek niet te zien is hoe lichtval een rol speelt in de reliëfs, maar dat is slechts een kanttekening. Je kunt niet verwachten dat een boek de echte kunstwerken kan vervangen. Waar ook aandacht aan besteed wordt: Schoonhovens tekeningen, een minder bekende kant van zijn oeuvre. Ook de tekeningen hebben iets hermetisch, maar op een heel andere manier, door opgebouwd te zijn uit vele kleine pen- en potloodkrasjes.
Deze monografie is niet ontoegankelijk, maar ook niet bedoeld als gemakkelijk instapboek. Enige kennis van ZERO en Nul is zeker een pre. Jan Schoonhoven is naast een monografie over de titelheld óók een portret van die bewegingen, op een soms wat kwajongensachtige manier. De leden van een avant-gardebeweging zijn vaak helemaal niet zo hoogdravend en verheven als hun programma. De komst van de Tachtigers bijvoorbeeld luidde de moderne Nederlandse literatuur in (1880 wordt als het begin van de moderne Nederlandse literatuur gezien). Tegelijkertijd ging het om een groep studenten die elkaar gedichtenbundels van Engelse romantici uitleenden; de revolutie heeft iets studentikoos. Voor ZERO en nul geldt iets vergelijkbaars. Armando bijvoorbeeld kon zijn werk Autobanden (1962), dat bestond uit een aantal aan de muur bevestigde autobanden, maken doordat hij ervoor gesponsord werd door een fabrikant daarvan. Schoonhoven was een vernieuwer, en tegelijkertijd ontzettend burgerlijk. Dat hoeft elkaar natuurlijk niet te bijten. Hij was ruim dertig jaar lang ambtenaar bij de PTT, en kwam altijd op tijd op zijn werk. Thuis werkte hij aan zijn reliëfs, die zo anoniem mogelijk moesten lijken. Hij leek bijna het fotonegatief van de door hem bewonderde Jackson Pollock, die woeste, persoonlijke action paintings maakte en er een opvallend, weinig burgerlijk leven op nahield. Het formaat van Schoonhovens reliëfs hing bijvoorbeeld af van het niet al te veel geld hebben voor materialen, én omdat hij aan de tafel in de woonkamer werkte.
Jan Schoonhoven is een monografie en zoomt in op zijn werk, maar dat wil niet zeggen dat er geen ruimte is voor smakelijke anekdotes. Tijdens een happening beschilderde kunstenares Yayoi Kusama Schoonhoven, die niets anders droeg dan sokken en zijn bril, met stippen. De PTT was niet blij met die uitspatting van hun werknemer. Het kostte hem zijn jaarlijkse loonsverhoging. Zulke anekdotes geven sjeu aan het toch al gewoonweg fijn lezende Jan Schoonhoven, dat niet het zoveelste een kunstboek met mooie plaatjes én summiere tekst is. Deze monografie is eerder een fijn leesboek geworden, dat ook nog eens mooi geïllustreerd is.
