Je wordt wakker in een vreemd bed, je hebt geen idee waar je bent. Het gebeurt: Het eerste wat me opviel was het nachttafeltje, het deed oosters aan en was zorgvuldig rood gebeitst. Dit was niet mijn nachttafeltje. Niet mijn slaapkamer. Dit moest de eerste keer zijn dat ik een babydoll droeg. De verwarring neemt toe. De ik-figuur blijkt ook moeder van een kind te zijn dat naar school gebracht wil worden. Ze heeft geen idee waar ze is, maar het kind wijst haar de weg. En door de schooljuf en de ouders van andere kinderen krijgt ze in ieder geval een naam opgeplakt: Renate.
Meest geslaagde
Bus 88, zo heet het verhaal over Renate, is opgenomen in de bundel Halleluja van Annelies Verbeke. Van de vijftien verhalen is dit misschien het meest geslaagde. Trefzeker; rechttoe rechtaan verteld in nuchter proza, eerder een journalistiek verslag dan een poëtische opwelling. Het thema is bekend, de totale vervreemding die je soms kan overvallen: waar ben ik? wat is er gebeurd? wie ben ik? Toch zou je iets meer willen weten over de omstandigheden: heeft ze een black-out of is ze echt in een andere wereld verzeild geraakt? Hoe dan? Misschien ook meer over Renate zelf, wat drijft haar, waarom voegt ze zich zonder veel aarzelingen in haar nieuwe identiteit? Geen ontknoping. Een climax ontbreekt. Verbeke beschrijft een reeks uiteenlopende situaties, personages en gebeurtenissen waarmee op de een of andere manier iets buitenissigs gebeurt, maar de verhalen zijn meestal te kort en te schetsmatig om interesse te wekken. Tja, het zal wel, denk je.
Flitsend idee
In De beer is een schrijfster tot beer getransformeerd. Een oude, bruine beer. Van het mannelijk geslacht maar impotent, zo meent hij te ontdekken, voorzichtig tastend met zijn kromme klauw. De beer maakt wandelingen, praat met deze en gene, waaronder een worm, en verandert weer terug in mensengedaante. In een ander verhaal brengt een dochter haar oude moeder naar een verzorgingstehuis. De verpleging is in handen van een fraai gevormde robot waar de moeder als een blok voor valt. De waarschuwingen dat hij ‘niet echt’ is, helpen niet. Een robot, lacht de moeder, dan wel een warme met een zacht vel. Het probleem van de dochter, concludeert moeder: je bent jaloers; had zij maar zo’n mooie robot tot haar beschikking. Een hoogleraar barst tijdens zijn afscheidsrede in tranen uit omdat hij denkt dat zijn overleden moeder in het gehoor zit. Of misschien om een andere reden. Een aardig idee, een flits, maar eigenlijk al afgelopen voordat het op gang gekomen is.
Geen religieuze stemming
Een kort verhaal is als een schijnwerper: een personage of handeling wordt in het felle licht gezet; anders dan bij een roman is de context ondergeschikt. In de verhalen van Verbeke ontbreekt de schijnwerper, het licht is verspreid, als toeschouwer/lezer weet je niet waarop je geacht wordt je aandacht – in het bijzonder – te richten. Een sprekend voorbeeld zijn de verhalen die draaien om overspel. ‘Vreemdgaan’, in de terminologie van Verbeke. Altijd spannend. Aan het thema zijn in de literatuur ontelbare verhalen gewijd, sommige indringender dan andere. Van Alice Munro en Jhumpa Lahiri kun je je de situaties van ontreddering en eenzaamheid die beschreven worden ook tien jaar na lezing nog scherp herinneren, maar de personages en gesprekken van Verbeke verwaaien al terwijl je nog aan het lezen bent.
Van een bundel die Halleluja heet, zou je enige religieuze extase verwachten. Maar van zo’n stemming is in de bundel geen sprake. Ook het – op zichzelf fraaie – motto brengt ons niet verder tot de kern van het boek: Hij wilde zich bij iedereen verontschuldigen. En hij wilde iedereen vergeven. Weliswaar ontleend aan de Japanse schrijver Ryûnosuke Akutagawa (1892-1927), maar obscuur. Verbeke heeft, als veel Vlaamse schrijvers, meesterschap over de taal. Op vorm en stijl is dan ook weinig aan te merken, maar de goddelijke inspiratie ontbreekt.
