Daan Merkelbach ligt al zeven jaar op bed. In kasteel Rimmelzwaan ontvangt hij zijn bezoekers die met verhalen van de buitenwereld komen. Hij houdt deze verhalen nauwkeurig bij, vergelijkt en vermengt ze met elkaar, vooral als het op zijn vriendin van vroeger aankomt, Floor Manders. Waar Daans eigen verhaal eindigt, begint dat van de anderen, waarbij de grens tussen wat waar en niet waar is opzettelijk poreus lijkt. De veelheid aan perspectieven die auteur Anjet Daanje inzet resulteert in een werkelijk polyfone roman. Veelvuldig en alleen uit 2003 is na de successen van De herinnerde soldaat (2019) en Het lied van ooievaar en dromedaris (2022) opnieuw uitgegeven door uitgeverij Pluim.
In het chaotische eerste deel, de spijtbetuiging, wordt snel duidelijk dat dit een ingewikkeld verhaal gaat worden. Een wervelende stoet gasten trekt in een optocht door het landgoed van het kasteel op weg naar een vreemd ritueel. Er wordt niet onthuld waar het ritueel voor is maar het is wel helder dat we met een vorm van collectieve schuld te maken hebben. Onder verschillende kopjes lezen we door de hele roman telkens andere interpretaties van gebeurtenissen. De kopjes hebben als titel de naam vanuit wiens perspectief we lezen. Op deze manier wordt een incident uitgelicht op een feest waar Floor het aan de stok krijgt met een jongen. Daans vader Ben, moeder Machteld, broer Wessel, vriend Marten, Floors huisgenote Mieke, en huishoudster Willemijn geven Daan hun versie van dit verhaal. De een vergroot weer een bepaald detail, de ander laat informatie weg om Daan te helpen of te hinderen. Daan zelf stookt ook. Hij zet vragen uit en gebruikt mensen om informatie te verzamelen. Marten speelt mensen tegen elkaar uit en probeert Daan te laten twijfelen. Daan lijkt met name geïnteresseerd in alles wat Floor doet, terwijl zij haar best doet om hem te ontlopen. De oorsprong van dit conflict lijkt te liggen in een vreselijke gebeurtenis die zeven jaar geleden plaatsvond tijdens een vakantie in Bretagne.
Alles is een verhaal
Daans keuze om niet deel te nemen aan de buitenwereld – hij is niet ziek – is het enige actieve aan zijn houding. Hij belichaamt de klassieke onbetrouwbare verteller. Je weet nooit zeker of zijn versie van de gebeurtenissen de juiste is. Anjet Daanje zorgt er steeds voor dat parallel aan elkaar meerdere versies van de gebeurtenissen worden gespiegeld. Daan doorspekt zijn verhalen met regelrechte fantasieën of onwaarheden en het is aan de lezer om te raden wat echt is en wat niet. ‘Alles is gereduceerd tot een verhaal.’ Daan kiest de versie die hem het beste bevalt, maar het is de vraag hoe lang hij de realiteit op afstand kan houden. Zijn leven langs de zijlijn is overzichtelijk maar zijn zicht op de buitenwereld loopt via andere oren en ogen.
Het incident dat de verdere loop van de levens van Floor, Marten en Daan heeft bepaald vormde tegelijkertijd ook de verhoudingen tussen hen. Ze hebben allemaal hun eigen kijk op die gebeurtenis en de ware toedracht is alleen aan hen bekend. Daan komt op vakantie met het idee om Floor te laten kiezen uit de drie jongens door een serie uitdagingen. In dit spel wordt er gemanipuleerd en gelogen en wordt de inzet steeds verhoogd. Alle drie dingen ze naar de aandacht en voorkeur van Floor, die het wel bevalt om als prijs gezien te worden. Zij fungeert als scheidsrechter maar is niet neutraal. Het is duidelijk dat ze niet kan kiezen maar wel een voorkeur heeft. Daan kan dit slecht verkroppen en dit speelt een grote rol in de laatste uitdaging die hij kiest voor zijn vriend.
De medeplichtigen
Zo veelvuldig als de versies van de waarheid zijn die Daan bijhoudt, zo gecompliceerd is de schuldvraag die aan hem knaagt. Hij kiest ervoor om in bed te blijven omdat hij zich schuldig voelt. Samen met Floor en Marten probeert Daan de gebeurtenissen van de bewuste dag te ontrafelen. Maar ook Floor en Marten speelden in de keten van gebeurtenissen van die dag een beslissende rol. Ze kunnen niet om de feiten heen en het verleden blijft een rol spelen in hun leven. Daanjes verhaal beweegt zich steeds van het heden naar het verleden als een slingerende pendule en van verbeelding naar werkelijkheid. Naarmate het boek vordert wordt in flashbacks geleidelijk meer van de beweegredenen en motivaties van de betrokkenen onthuld. Dat proces wordt geholpen door de rake karakterisering van Daanje die het innerlijk leven van de personages op bijna klinische wijze blootlegt.
In het laatste deel van het verhaal wordt de driehoeksverhouding tussen Daan, Floor en Marten steeds meer gespannen. De jaloezie tussen Daan en Marten lijkt bij hun verhouding te horen. Daans irreële liefde voor Floor vormt onmiskenbaar een belangrijk deel van zijn bestaan, maar Daanje laat de lezer ook hieraan twijfelen. Tot Daan op een bepaald moment zijn ware verlangen uitspreekt: ‘Hier was hij naar op zoek. Niet naar haar exclusieve, eeuwige, hartstochtelijke liefde. Maar naar opnieuw samen. Marten, Justin, Floor en hij.’ Het slot is krachtig maar laat ook een wrange smaak achter. Er zijn geen winnaars in dit verhaal, alleen maar schuldigen.
Schuld en boete
Floor saboteert haar eigen leven als boetedoening voor wat er is gebeurd en Daan gaat de schaamte en schuld uit de weg door in bed te blijven. Beiden hebben ze geen zuiver geweten. Ze begrijpen elkaar goed, Daan snapt als enige wat Floor doormaakt. Het is geen toeval dat Floor kiest om Daan voor te lezen uit Schuld en boete. Maar er is geen offer dat ze kunnen brengen om alles weer goed te maken. Nog belangrijker dan de verdraaiingen van Daan zijn wellicht de woorden die hij weglaat. Hij laat zichzelf en anderen de ruimte om te twijfelen, omdat hij bang is voor die ene waarheid. Zo zegt Daan het volgende over de verhalen van zijn bezoekers: ‘Ze vervormen hun verleden door het in woorden te vatten, want woorden zijn altijd vereenvoudigingen.’ Met alle grote literatuur is het net zo, de waarheid daarin is meervoudig.
Alle stemmen in het boek draaien om die ene gebeurtenis. De hele maskerade en façade van het eerste deel dienen om de lezer te behoeden voor een te simpele interpretatie. Hiermee lijkt Daanje te willen zeggen dat er geen juiste herinnering is, alle verhalen samen vormen de werkelijkheid. Het is net een puzzel zonder het laatste stukje. Hoe het nu uiteindelijk precies is gegaan doet er eigenlijk niet toe. Elke mogelijke uitkomst leidt weer tot eindeloze variaties. De vele mogelijkheden werken benauwend en herinneren aan het feit dat je altijd weer moet kiezen. Misschien is het geruststellend om te geloven in een enkele versie van de werkelijkheid. Maar ergens in geloven maakt het nog niet echt. Zo werpt Daanje een hoop interessante vragen op over wat realiteit is. De constante perspectiefwisselingen vragen wel om aandachtig lezen en geven het geheel iets filmisch. Daanje, die ook veelgeprezen scenario’s schrijft, belicht als het ware telkens een ander deel van de scène en heeft tot het noodlottige einde de regie in handen.
