Dat hotels geschikte verhaaldecors bieden, is een wet van Meden en Perzen. Wie kent niet het Overlook Hotel uit The Shining van Stephen King? Wat te denken van het Grand Hotel Europa? En flirt Khalid Boudou in Het schnitzelparadijs niet met Van der Valk, als de Marokkaanse Nordip zich opwerkt in de Blauwe Gier? De visionair van Anja Sicking bevat eveneens een hotel met de naam van een gekleurd dier: het Roode Hert. In dit hotel vervangen technische innovaties menselijke arbeidskrachten. Het grenzeloze geloof in de technocratie beperkt zich echter niet tot deze plek.
Hoofdpersoon Roemer, die op een blauwe maandag in het Roode Hert werkte, is stervende. In een ‘vision par derrière’ beziet hij zijn leven. Als tiener zag hij dat heel de wereld moderniseerde, zonder dat er werkelijk vooruitgang werd geboekt. Zelf ontwikkelde hij als puber een dierenoog uit spontane natuurliefhebberij. Later maakte hij hier een E-bril van om emoties van gezichten af te lezen. Vooral met de beeldschone hoteleigenares Eveline Vroman hoopte hij zo contact te maken. Zodra het geld voor dit product begon binnen te stromen, was het gedaan met Roemers idealisme.
Zo bewijst Sicking dat innovaties niet zozeer door goede wil, als wel door blinde ambitie ontstaan. Meer dan aanvankelijk lijkt, ligt de focus van dit boek bij de geesteswetenschappen, juist omdat het de niet-kopieerbare geest en emoties van de mens viert. Tegelijk getuigt dit verhaal van visie. De schrijfster suggereert namelijk dat robots prachtige verhalen kunnen vertellen. Met een nieuwe vertelinstantie heft zij het onderscheid tussen wetenschap en kunst op: de robotauteur. De kwaliteit van De visionair is dus drieledig. Het levert maatschappijkritiek op technocratie, vereert de menselijke geest en verlegt de grenzen van de literatuur.
Technocratie: heilstaat of horror?
De visionair rekent af met het dogma dat technologie intrinsiek neutraal zou zijn. Op basis van dit dogma geloven technocraten namelijk dat de menselijke vooruitgang kunstmatige intelligentie nodig heeft. Weg zijn dan alle vooroordelen, driften en onrecht. Meneer Breeveld, Roemers bevlogen roboticadocent, waarschuwt de klas voor de keerzijde hiervan: ‘Wie de eigenaar is van de meest geavanceerde kunstmatige intelligentie heeft het straks waarschijnlijk voor het zeggen.’ Helaas blijft elke technologie uiteindelijk een product van mensen, met al hun beperkingen, zo predikt de docent.
Terloops stelt De visionair ons voor nog een genadeloos, voldongen feit. De technologische vooruitgang ten spijt raakt Nederland overstroomd. Op hetzelfde nuchtere toontje waarmee tegenwoordig de Watersnoodramp van ’53 wordt besproken, constateert de Roemer uit de toekomst: ‘Ze zeggen dat de nieuwe kustlijn (…) ter hoogte van Amsterdam komt te liggen.’ Haast schouderophalend accepteert hij de catastrofe. De mensen met het juiste brein gebruikten hun intelligentie voor de verkeerde doeleinden, en dan is dit dus het resultaat, zo sombert hij. Wie de ramp wílden voorkomen, kónden het niet. Wie hem kónden voorkomen, wílden het niet. En Roemer zelf dan? Die was bezig met zijn loopbaan als hooggewaardeerd wetenschapper: ‘Hij droomde ervan de nieuwe Majorana of Hawking te worden, of (…) Einstein.’ Sicking laat zien dat ambitie de mens weliswaar tot grote hoogtes stuwt, maar hem tegelijk kopje onder kan laten gaan.
Begrijp je?
De visionair buigt zich over vragen als: wat onderscheidt de mens van kunstmatige intelligentie? Zijn mensen en algoritmes niet allebei een samenraapsel van data? Is het echt zo lastig zelf mensen te creëren, zonder organisch materiaal? Roemers vriendin Zara zegt hierover tegen hem: ‘Je kunt veel namaken, maar het gaat in het leven juist om wat we niet kunnen reproduceren, om wat verloren kan gaan, om wat niet te kennen is.’ Bij monde van Zara weerlegt De visionair de misvatting dat de mens 100% te analyseren valt, hoe stellig de exacte wetenschap ook beweert dat dat wel kan. Ergens veel van weten, is niet hetzelfde als begrijpen. Roemer wandelt door het prachtige duingebied ‘zonder veel af te weten van het netwerk van fijne haarvaatjes van wortels en schimmeldraden onder zijn voeten, maar het mysterie dat hem omringde [was] wel tot hem doorgedrongen.’
Zoals de natuur de mens in vervoering brengt, doen beeldende kunst en muziek dat ook. Tijdens het pianospel van zijn vader droomt Roemer weg: ‘Terwijl hij luisterde kreeg hij het idee dat er een waarheid in deze muziek doorklonk, al kon hij onmogelijk zeggen welke.’ Wie muziek analyseert, beschrijft haar hooguit, maar vat haar nooit: ‘die bolletjes op die vijf horizontale lijnen waren niet de muziek (…), waarvan mensen soms kippenvel kregen of moesten huilen.’ In feite is De visionair een warm pleidooi voor de kunsten en het geesteswetenschappelijke Verstehen.
Robotromancier
Ondanks zijn liefde voor moderne snufjes schrijft Roemer zijn levensverhaal met pen uit op papier: ‘We denken misschien dat we iedere dag meer informatie kunnen opslaan, maar de Steen van Rosetta heeft langer standgehouden dan de meeste devices.’ Die hang naar het eeuwige leven, of in elk geval eeuwige nalatenschap, uit Roemer puur schriftelijk. Geheel kunstmatig van aard is dan weer zijn stervensproces. Als eenentwintigste-eeuwse robot laat hij al zijn organen vervangen door algoritmisch aangedreven protheses, inclusief de lichaamsdelen waarmee hij schrijft: ‘Ik weet niet waar Roemer ophoudt en ik begin.’ Langzaamaan ontstaat een nieuw soort schrijver.
De Roemer uit de toekomst kijkt al schrijvend terug op het leven van zijn vroegere zelf: hoe hij zijn labiele vader onder zijn hoede nam in plaats van andersom, zich een plekje verwierf op de middelbare school en gepokt en gemazeld de liefde leerde kennen. Deze grensverleggende young-adultroman is het resultaat. Anja Sicking staat bekend om haar essays in Trouw over de schrijfrobot (waar Roemer aan doet denken) en levert hier een kakelvers prototype af van de robotauteur. Hieraan kunnen zelfs de techniekliefhebbers onder de middelbare scholieren hun hart ophalen. Eén van Roemers klasgenoten, Noud, citeert een Amerikaans onderzoek als volgt: ‘De grootste wetenschappers lazen gedurende hun jeugd niet Die Leiden des jungen Werthers, maar The 5th Wave of Into the Fire.’ Laten we bij dezen De visionair aan dat rijtje toevoegen!
