Het circus is een magische plek, waar de werkelijkheid even wordt opgeschort voor een show die je transporteert naar een wereld waar alles mogelijk is. Voor Angela Carter, de auteur van Circusnachten is niets onmogelijk, ook een vrouw met vleugels niet. In de extravagante wereld van Carter staat alles op zijn kop. De vertaling van Leonoor Broeder brengt dit eigenzinnige werk van een gevierde schrijver naar ons taalgebied. Circusnachten draait om de enigmatische Fere. Deze trapezekunstenaar is de ster van het circus van kolonel Kearney, dat begint aan een transcontinentale tour met in het kielzog de journalist Jack Walser. In rijk proza wordt een wervelend verhaal verteld.

Onorthodoxe heldin

Het eerste hoofdstuk begint met de journalist Walser die Fere interviewt over haar leven. We horen hoe Fere bekend is geworden en over haar peetmoeder Lizzie. Naar eigen zeggen is ze uit een ei gekomen en op een dag wordt ze achtergelaten voor een bordeel in Londen van ene Ma Nelson,  een vrouw die in admiraalskostuum gekleed gaat. Opgevoed door prostituees en onder de hoede van Ma Nelson, is Fere een mascotte voor het huis. In deze ‘’volmaakt vrouwelijke wereld’’ komen op zekere dag haar vleugels door. Ze leert ze te gebruiken en onderneemt met hulp van Lizzie al snel haar eerste vlucht.

Na een kort verblijf in het rariteitenkabinet van de duivelse Madame Shreck sluit Fere zich aan bij een circus. Daar wordt ze wereldberoemd, meer door haar exotische vleugels dan door haar talent. In eerste instantie is Walser licht cynisch en niet geneigd om dit fantastische verhaal te geloven. Maar gaandeweg raakt ook hij onder de betovering van Fere. Walser wil meer weten van deze wonderlijke vrouw en besluit haar te volgen. Hij sluit zich aan bij het circus dat bestaat uit een kleurrijke verzameling individuen. Walser is aanvankelijk in deze wereld een toeschouwer. Hij wordt door de whisky drinkende kolonel Kearney uit Kentucky, de baas van het circus, bij de clowns ingedeeld. Een vernederend en gevaarlijk bestaan waar hij achter komt als hij slachtoffer wordt van een aantal bizarre incidenten. 

Gevleugelde victorie

De actie speelt zich af tegen die achtergronden namelijk Londen, Sint-Petersburg en Siberië. In een bonte stoet trekt het circus van kolonel Kearney door drie continenten om voor keizers op te treden. Waar het eerste hoofdstuk over het verleden van Fere gaat, richt het tweede zich op Walser. In Sint-Petersburg beschrijft hij zijn indrukken van de stad en de andere leden van het circus. Door hun interactie leren Fere en Walser elkaar steeds beter kennen, en ontdekt Walser kanten van zichzelf die volledig onvermoed waren. Zo wordt hij op een haar na opgegeten door een tijger terwijl hij iemand probeert te beschermen en wordt hij als kip gebruikt in het laatste avondmaal-nummer van de clowns. 

In Sint-Petersburg volgt een serie doldwaze avonturen. Fere wordt gesaboteerd tijdens een repetitie, de clowns beginnen een chaotische knokpartij. En tijdens het optreden verliest de Grote Buffo zijn verstand en probeert Walser te vermoorden. Er moet tevens een tijger afgeschoten worden. Fere moet de avond redden met haar optreden. Na het optreden in Sint-Petersburg trekt het circus dan ook in een flink verminderde bezetting door naar Siberië. Onderweg worden de rails echter opgeblazen door bandieten die iedereen behalve Walser ontvoeren. Het laatste deel van het verhaal speelt zich af in Siberië, waar Walser en Fere met elkaar herenigd worden, deze keer op haar voorwaarden. Walser moet gered worden door Fere, een omkering van het traditionele sprookje, wat typisch is voor Carter die onder andere een feministische bewerking van klassieke sprookjes heeft geschreven: The bloody chamber.

De roman speelt rond het einde van de negentiende eeuw, een tijd vol verwachting. De nieuwe eeuw moet ingeluid worden door personen als Fere. Zij is de manifestatie van de nieuwe eeuw, zo roept ze zelf uit: ‘’Nog eenmaal zal de oude wereld om haar as draaien en dan zal de nieuwe dageraad dagen, dan, ah, dan! Dan zullen alle vrouwen vleugels hebben net als ik.’’ Fere is dus de echte heldin van het boek, een overvloedige vrouw die scheten laat, gulzig eet en een stem heeft ‘’galmend als de alt of zelfs de bariton van een vuilnisemmer.’’ Fere is tegelijk symbool en vrijgevochten individu. En door haar stipt Carter de vraag aan wat het betekent vrouw te zijn, en bekeken te worden.

Vrouwelijke mythes

De vorm van Circusnachten is die van een klassieke schelmenroman, de stijl is groots en meeslepend. En passant schiet Carter als een komeet door de hele literaire geschiedenis, ze haalt de hele (mannelijke) canon erbij. Maar ze geeft haar eigen interpretatie aan deze literaire giganten. Ze worden geherinterpreteerd in de vrouwelijke mythologie rond Fere. Zo is er een prominente plek ingeruimd voor de mythe van Leda en de zwaan, waarvan een schilderij hangt in het bordeel van Ma Nelson. 

Carter schrijft op een volstrekt originele manier met een barok taalgebruik. Ze maakt rijkelijk gebruik van metaforen en subtiele woordspelingen. De humor is een rode draad door het hele boek. Net als de vraag naar de echtheid van de vleugels van Fere. Het is een complex verhaal, er gebeurt erg veel en soms wordt er veel gevraagd van de lezer. Al is het alleen maar om mee te gaan in de meer dan fantastische plotwendingen en de onmogelijkheden van het verhaal. Tijdens de ontsporing van de trein bijvoorbeeld verdwijnen de tijgers in de scherven van een spiegel. Een beeld wat doet denken aan de tijgers van William Blake. Maar voor wie door de ironische stijlvorm heen prikt wacht een wereld als geen ander.

Walser vraagt zich in het begin van het boek af in hoeverre de mythe rond Fere werkelijkheid is. Het zou goed kunnen dat Fere Walser op sommige punten heeft weten te bedriegen. Carter maakt zich ook vrolijk over de verwarring van de lezer. Ze weet de hele chaos als een spreekstalmeester te dirigeren tot een bevredigend einde. Het eindigt niet met een knal, maar met de uitbundige lach van Fere: ‘’De wervelende tornado van Fere’s lach plantte zich voort over de gehele aarde, alsof het een spontane reactie was op de gigantische komedie die zich daar zonder ophouden afspeelde.’’

Angela Carter viert Met Circusnachten de triomf van de verbeelding en geeft hiermee het genre van het magisch realisme een nieuwe impuls.