Panter in de kelder van de Israëlische schrijver Amos Oz (1939) verscheen in Nederland voor het eerst in 1998 en is nu opnieuw uitgebracht. De boeken van de fabelachtig schrijvende Oz kunnen niet vaak genoeg opnieuw in roulatie worden gebracht, maar nu levert het een bijzondere leeservaring op. Althans voor wie Oz’ jongste roman, Judas, heeft gelezen. Die roman, vorig jaar verschenen, heeft verraad als thema. Verraad, maar dan beschouwd door de ogen van een twaalfjarige jongen, is ook het onderwerp van Panter in de kelder. 

Apostel
In Judas laat Oz een student in het Jeruzalem van de jaren zestig het vergrootglas leggen op de historische figuur Judas Iskariot. De apostel van wie wordt gezegd dat hij Jezus heeft verraden in de tuin der olijven, Getsemane. Een joodse student die Judas probeert te doorgronden, dat levert een intrigerend verhaal op; één waarin ons een Judas wordt gepresenteerd die waarachtiger lijkt te zijn dan alle andere apostelen. Die, als we de student of de schrijver mogen geloven, de enige discipel van Jezus was die van meet af aan onvoorwaardelijk geloofde dat Jezus de zoon van Christus was. Een apostel die er vast van overtuigd was dat Jezus tijdens de kruisiging zijn ware gezicht zou laten zien. Dat aan het kruis een wonder zou geschieden en dat zijn verraad even onvermijdelijk was als de kruisiging zelf.

Panter in de kelder speelt zich ook in Jeruzalem af, maar dan in de zomer van 1947. De staat Israël is nog niet gesticht en het gebied is bezet door de Britten. Overdag heersen de Engelse soldaten in de straten, ’s nachts probeert de joodse ondergrondse door middel van sabotages en militaire acties een eigen staat af te dwingen. Een twaalfjarige jongen die de bijnaam Profi draagt, omdat het een boekenwurm is, zo slim is als een professor, ziet zichzelf als een groot vrijheidsstrijder. Samen met twee vriendjes speelt hij in de huiskamer militaire acties na en het drietal verbeeldt zich ook een tak van de echte ondergrondse te zijn. Op een ochtend staat er ineens een leus op zijn huis gekalkt. Profi wordt beschuldigd van verraad. Een beschuldiging die overduidelijk van zijn twee ‘medestrijders’ afkomstig is, door wie hij ook ter verantwoording wordt geroepen. Wat heeft Profi fout gedaan? Hij spreekt wekelijks een Britse soldaat. In een achterkamertje van een café leert hij hem Hebreeuws, in ruil voor Engelse les.

Gluren
In wat volgt, lezen we hoe de jongen worstelt met het vraagstuk van verraad. Terwijl voor de twee vriendjes het leven doorgaat en het voorval snel vergeten wordt, blijft voor Profi de vraag onbeantwoord: wat is het wezen van verraad eigenlijk? Zelfs bij relatief onschuldige acties, zoals die keer dat hij vanaf het dakterras ziet dat een buurmeisje zich omkleedt en hij zijn hoofd niet wegdraait, beschouwt hij dat gluren al als verraad aan het meisje en het vergroot zijn schuldgevoelens. Pas jaren later, als het jongetje een oude man is geworden die de gebeurtenissen van die zomer nog eens aan zich voorbij laat gaan, realiseert hij zich dat degene die verraad pleegt, iemand is die werkelijk houdt van degene die hij verraadt. Het is degene in het centrum: die de meeste gelijkenis toont, het meest betrokken is en het meest bij de zaak hoort. Dat is gecompliceerd, zo zegt de ik-verteller ook. Maar het is wel een conclusie die Amos Oz in zijn latere roman Judas verdiept en daarmee is de verbinding tussen beide romans een feit.

Zoals we van Oz gewend zijn, tekent hij ook in Panter in de kelder een wereld die, hoe ver ook van ons vandaan, op elke bladzijde tot leven komt. Of het nou de hitte in de benauwde straatjes van Jeruzalem is of het eten dat in de keuken wordt bereid, je voelt de vochtige warmte en ruikt de kip die aan het garen is: ‘Het hele huis stond versteld van de bataljons van doordringende geuren die zich vanuit de keuken verspreidden en als massa’s vurige oproerkraaiers alle hoeken van de woning overspoelden, die sinds de dag dat ze gebouwd was zulke geuren nog niet gekend had.’

Dat maakt Panter in de kelder behalve een even speelse als intrigerende beschouwing over het thema verraad, ook een plezier voor alle zintuigen.