Weinig boektitels dekken de lading zo treffend als dit Begrijpend lezen van Alejandro Zambra. En even weinig lezers zullen de uitdaging kunnen weerstaan om te proberen bij de multiplechoicevragen het juiste antwoord te kiezen.
Tussen 1967 en 2002 moesten Chileense jongeren in het laatste jaar van de middelbare school een toets maken om toegelaten te worden tot een universiteit. Het taalgedeelte daarvan heette Prueba de Aptitud Verbal, en bestond uit een meerkeuzetoets met negentig vragen. In 1993, toen Alejandro Zambra de toets moest maken, was er nog niets veranderd bij schoolleiding, docenten en lesmethoden sinds twee jaar tevoren de Transición a la democracia (de overgang van dictatuur naar democratie) was ingezet. Jaren later werkte Zambra aan een roman over zijn schooljaren en besloot dat er geen betere manier was om die overgang in het Chileense onderwijs en de Chileense samenleving te beschrijven dan in de vorm van de genoemde Prueba. Zo ontstond Facsímil, in het Nederlands vertaald als Begrijpend lezen.
Zambra’s schooljaren
De keuze voor deze vorm is gewaagd. Anderzijds is Zambra wereldwijd al zo’n gelauwerd auteur dat hij zich een experiment als dit best kan veroorloven. Of hij hierin evenveel heeft kwijt gekund – zo hij dat al wilde – als in een gewone roman, is twijfelachtig. Door de gekozen vorm en de beknoptheid van de informatie blijft het gissen naar wat de schrijver precies wil overbrengen. Omdat we op het omslag lezen dat het boek over Zambra’s schooljaren gaat en de teksten gesteld zijn in de eerste persoon enkelvoud, kunnen we echter aannemen dat het vertelde een hoog werkelijkheidsgehalte heeft. Het hele boek staat dan ook in het teken van ‘zoeken’ naar Zambra’s werkelijkheid.
Humoristisch
De meerkeuzevragen beginnen simpelweg met opgaven als: “Welke term hoort in het rijtje niet thuis? Het gegeven woord is ‘Begrijpen’, de antwoorden: a) kennen, b) herkennen, c) erkennen, d) bekennen, e) vergrijpen.” Het lijkt allemaal eenvoudig, maar gaandeweg blijken de antwoorden steeds vaker ook allemaal ‘goed’ te kunnen zijn.
Naarmate het boek vordert worden de teksten langer. Sommige teksten zijn humoristisch, zoals opgave 33: 1. Je bent op zoek naar woorden die op je naam rijmen. 2. Je bent op zoek naar woorden die op je achternaam rijmen. 3. Je naam rijmt niet op je achternaam, maar je zoekt woorden die tegelijkertijd op je voornaam en op je achternaam rijmen. 4. Je bent op zoek naar woorden die noch op je voornaam, noch op je achternaam rijmen. 5. Je bent niet gestoord. De vraag is dan wat de juiste volgorde van de zinnen is en de antwoorden a, b, c, d en e zijn allemaal 1-2-3-4-5.
Eigen keuzes
Nieuwsgierigheid en de hoop een begrijpelijk verhaal uit de teksten te kunnen distilleren drijven je voort te blijven zoeken naar de juiste antwoorden. Vaak zijn alle verschillende antwoorden mogelijk en zegt een goed-/foutkeuze, waar altijd wel een positieve of negatieve strekking in te ontdekken valt, meer over het wereldbeeld van de lezer dan over de schrijver en zijn bedoelingen. Met het nadenken over de antwoorden word je gedwongen je eigen keuzes, indrukken en gevoelens te onderzoeken en ook te erkennen dat pertinente overtuigingen niet leiden tot een beter begrip van andermans aangelegenheden.
Vader-zoon
Het thema vader-zoon komt enkele keren terug. De ene keer is een vader aan het woord, de andere keer een zoon. Constant rijst de vraag welk realiteitsgehalte deze stukken hebben, terwijl dat er eigenlijk niet toe doet. Wat Zambra verwoordt is hoe zonen en vaders elkaar kunnen zien, welke algemeen geldende meningen ze kunnen hebben over elkaar en over zichzelf in relatie tot de ander. Het zijn gedachten die vele zonen en vele vaders zouden kunnen uiteenzetten.
Dat dit thema in het leven van Zambra speelt is wel zeker, op welke manier wordt niet onthuld. Op het einde van het boek is een tekst van zes pagina’s een brief van een vader aan een zoon. De vader lijkt zich te verontschuldigen voor de fouten die hij heeft gemaakt. Een van de opgaven is dan: “Welke is, naar jouw oordeel, de meest geschikte e-mailmap voor een tekst als deze? a) Verzonden berichten b) Concepten c) Inbox d) Spam e) Niet verzonden berichten.” Iedere keuze stemt tot nadenken, want iedere map is een gerechtvaardigde optie.
Oordeel van de lezer
Zambra als autobiograaf ontglipt je telkens weer, hoewel toch de indruk blijft hangen dat er een zoon is die vindt dat zijn vader tegenover hem danig is tekortgeschoten. Desondanks laat Zambra zien dat iemands handelen altijd vanuit verschillende invalshoeken bekeken kan worden, wat een bevredigend antwoord op de vragen – dat niets meer of minder dan een oordeel van de lezer is – lastig maakt.
Tegelijkertijd spuit hij zijn gram over ‘die ouwe’, die in het betreffende stuk tekst even goed een willekeurige oudere man zou kunnen zijn bij wie de ‘ik’ als chauffeur en biograaf in dienst is. Ze gaan door Chili reizen. “Ik vroeg hem waar we zouden beginnen, in het noorden of in het zuiden. In het noorden, sukkel, in het noorden, hoe wil je nou in het zuiden beginnen. Deze teringzooi loopt van het noorden naar het zuiden.” En verder: “Wanneer hij wakker was hield hij er niet van om naar muziek te luisteren, het enige wat mocht waren de cassettes met moppen van Coco Legrand. Zo ben ik Coco Legrand gaan haten: zijn moppen, zijn stem, alles.” Hoe ongrijpbaar dit boek ook is, originaliteit kan het niet ontzegd worden. Voor de geïnteresseerde lezer is het een magneet; het laat pas los als je er flink aan getrokken hebt.
Prijzen
Alejandro Zambra wordt gezien als een van de belangrijkste Spaanstalige auteurs van het moment. Hij won meerdere internationale prijzen, waaronder in 2013 de Nederlandse Prins Claus Prijs. Zijn eerdere boeken zijn allemaal in het Nederlands vertaald.
