De Syrisch-Libanese Adonis (1930) staat bekend als de grootst levende Arabische dichter. Het blijkt maar weer eens hoe slecht we hier soms op de hoogte zijn van het oostelijk halfrond, want Adonis is hier een vrij onbekende naam. In 2013 zond Het uur van de wolf een documentaire over hem uit, die overigens nog steeds online te zien is. Op een aantal door Ahmed Aboutalebin in 1995 vertaalde gedichten na, duurde het toch nog ruim een decennia voor er een Nederlandse bloemlezing verscheen. Uitgeverij Jurgen Maas, die overigens goed op de hoogte is van wat er in de literaire Arabische wereld speelt, bracht Wat blijft uit, met een voorwoord van de eerder genoemde Aboutaleb.
Vertaler en dichter
Adonis bevindt zich op meerdere manieren in een vreemde positie. Hij is atheïst, maar knipoogt tegelijkertijd naar de Koran, de Bijbel én naar klassieke mythologie; aan die laatste ontleende hij zijn pseudoniem. Hij vertaalde Yves Bonnefoy en Tomas Tranströmer, én was de eerste die de complete Metamorfosen van Ovidius in het Arabisch vertaalde. Dit bijpraten is niet alleen nodig omdat Adonis een relatieve onbekende is in ons taalgebied, maar ook omdat zijn vertaalgedrag en interteksten goede coördinaten bieden om zijn eigen werk te plaatsen.
Die poëzie verspringt namelijk nogal eens van toon en de associaties die zo opgeroepen worden. Er is een wat ouderwets tweeluik over ‘de dichter’, waarbij die figuur een verheven rol toegeschreven krijgt die in de moderne Nederlandse poëzie vreemd klinkt:
Hij zegt tegen de vorst: Sta op en kijk
Je zult zien dat je mijn spoor en stappen volgt
dat mijn gedichten
eigendom zijn van het licht en dat jij een lichtstraal
van mij bent die gloeit in mijn woorden
In andere gedichten schemeren bijvoorbeeld Bonnefoy en Tranströmer door. Ze doen ook geregeld denken aan wat pakweg vijfenzeventig tot honderd jaar geleden als moderne poëzie gold. Klinkt lulliger dan bedoeld; Adonis’ gedichten zijn soms wat ouderwets, maar niet onleesbaar gedateerd. Bij een gedicht als ‘Concert 11 september 2001 voor Christus’ is het bijna even opschrikken: we zijn werk van een tijdgenoot aan het lezen. Maar veel in Wat blijft, ‘Een lied voor de tijd’ bijvoorbeeld, zou met enige fantasie uit een bloemlezing met een titel a la British Modernist Poetry kunnen komen:
De tijd, de tijd van het beleg, die niets ziet
dan dit bloed dat loopt in de straten
vol huizen die niets zien
dan deze ontploffingen in een onzichtbaar lijf
Ik zeg tegen het zuiden: Ik ging
waar jij ging, volgde ik, jij gaat
en ik ga mee
Jij leidt mijn stappen naar hoe
Jij richt mijn vuur op wat trilt, naar mij wijst… misschien
Hier wordt – ongemakkelijk actueel – oorlogsgeweld duidelijk opgeroepen. Daar staat onduidelijkheid tegenover: het is nogal met dat wel en niet zien, met vaagheden als ‘wat trilt’ (wat precies?) en ‘naar hoe’. Die twee polen blijven in de meeste gedichten tegenover elkaar staan; in het beste geval roepen ze een bepaalde spanning op, en in het slechtste geval enige ergernis.
Het zal voor veel westerse lezers zonder Arabis(tis)sche achtergrond te zien zijn wat er voor oosterse elementen in Adonis’ poëzie zitten (ook uw recensent is zo iemand). Voor hen zijn er enige voetnoten achterin de bundel opgenomen die bijvoorbeeld uitleggen Ibn Abbas en Aboe Dharr metgezellen zijn van de profeet Mohammed, vrede zij met hem. Maar wie Khalida, aan wie een heel gedicht gewijd is, is moet je zelf maar opzoeken. De uitleg lijkt op zulke momenten vrij willekeurig te zijn. Opvallend: door het opvoeren van personages als Job – die wij uit de Bijbel kennen, maar ook een rol speelt in de Koran – herinnert Adonis ons er ook aan dat christendom en islam heel wat raakvlakken hebben.
Aboutaleb schrijft in zijn voorwoord: ‘Adonis noemt ontworteling een nieuwe (en hogere) manier om te wortelen. Je moet het andere, het vreemde niet alleen zien als iets waarvoor je open moet staan, maar als wezenlijke dimensie van je mens-zijn. […] Zo tonen zijn gedichten de weg naar een nieuw soort burgerschap waarin interculturele dialoog en culturele diversiteit centraal staan.’ Een cynicus zou zeggen dat dat wel heel politiek correct klinkt en makkelijk inspeelt op de huidige tijdsgeest, maar Wat blijft laat duidelijk zien dat Adonis een bruggenbouwer is. Hij staat in twee tradities tegelijkertijd en verbindt deze, en nog veel meer zaken, in zijn gedichten.
Het al eerder genoemde lange gedicht ‘Concert 11 september 2001 voor Christus’ is een goed voorbeeld daarvan. Een schijnbaar willekeurige datum (let op: een maand die voor het eerst voorkwam op de Romeinse kalender, en die was er 2001 v.C. nog niet) roept gelijk associaties op met de elfseptemberaanslagen uit onze moderne tijd. Er wordt een spiegeling opgeroepen, maar hoewel we redelijk wat weten over de beschavingen van vierduizend jaar geleden, is dat bij lange na niet zoveel als we van de huidige tijd weten. Wat Adonis laat volgen lijkt een soort invulling te zijn, een magische, anachronistische plek waar Apollo, Hegel en Jim Morrison buurten. Wie zich geroepen voelt is uitgenodigd om het gedicht uit te pluizen; en hetzelfde geldt voor het hele en soms moeilijk te doorgronden, maar zeker niet oninteressante Wat blijft.
