Troost van Michael Ignatieff zit in een te krap omslag. De rug staat strak en nog voor ik bij het tweede hoofdstuk ben, krult de voorkant in een droeve glimlach. Zo lastig is troost, glimlach ik mee. Ik ken het uit mijn werk. In de afgelopen dagen ook weer. Een echtgenoot overleden, de diagnose van een ongeneeslijke ziekte, eenzaamheid, een familieconflict. Achter elke kamerdeur een nieuw verhaal. Troosten, hoe doe je dat? Op internet wemelt het van tekstjes bedoeld als hart onder de riem. We hakkelen bij uitvaarten de gekste zinnen. Een weduwnaar vertelde me eens: ‘En dan staat er zo’n gast bij haar kist en zegt dan: “Och, wat ligt ze er mooi bij.” Wat koop ik daarvoor? Ze komt er niet door terug.’ Verdriet is niet gemakkelijk weg te nemen met een woordje, een woordje kan wel gemakkelijk verdriet toevoegen.
Toch, literatuur, filosofie en muziek zijn troostvolle krachtbronnen. Op uitnodiging was Ignatieff te gast bij een koorfestival in Utrecht. De muziek en de woorden van de psalmen ‘raakten mij diep’ schrijft hij in het voorwoord, ‘en de ervaring had een louterend effect dat ik tot op de dag van vandaag probeer te verklaren’. Het zet Ignatieff aan tot het schrijven van deze kleine – Westerse – geschiedenis van troost. Startpunt is het bijbelboek Job. Paulus volgt, Cicero, Marcus Aurelius tot en met Mahler, Primo Levi, Havel tot aan de oprichtster van de hospice beweging Cecely Saunders. Een erudiete zoektocht. Voor ieder wel iets te vinden. Mij verraste het hoofdstuk over Boëthius (overleden 525 na Chr.). Hij viel in ongenade bij de keizer en schreef in afwachting van zijn executie zijn Consolatione. Wat helpt hem in het zicht van de dood? Hij maakt ruzie met God die toekijkt bij zoveel onrechtvaardigheid, belandt bij het Lot, de aanvaarding ‘dat de wereld geregeerd wordt door toeval’. Maar of dit inzicht hem werkelijk troostte? Juist die ervaring van gebrokenheid houdt hem actueel.
Terug naar Ignatieff. Met het ‘louterend effect’ dat hij in Utrecht ervoer en dat onverklaarbaar bleef, raakt hij de kern van wat troost doet. Troost helpt, maar je hebt geen idee waarom juist dat ene helpt. Het komt niet op een presenteerblaadje, noch uit een koffertje met een vast instrumentarium. Troost komt bij toeval. Er bestaan geen teksten of muziekstukken die aan iedereen troost bieden. Het is maatwerk. Toen mijn moeder drie jaar geleden overleed werd ik omringd en ondersteund door veel lieve vrienden, tientallen luisterende oren. Hun aandacht en knuffels hielpen me door de eerste tijd heen. Maar het was één appje dat me werkelijk verlichtte. Een verre vriend, een Thaise ex-monnik die nu een kalm leven leidt op een zonnig eiland, antwoordde op mijn verdriet met de eenvoudige zin ‘She is now with the Gods.’ En eigenlijk weet ik nog steeds niet goed waarom juist deze woorden – waarvan de inhoud ogenschijnlijk zo ver afstaat van hoe ik in het leven sta – me hielpen. Zoals de ongelovige Ignatieff overmand werd door religieuze muziek en psalmen, gaf deze mij vreemde levensbeschouwing, me op dat moment de grootste steun. Eenmalig. Want zo werkt maatwerk, het is onherhaalbaar.
Troost / Michael Ignatieff / vertaling Pon Ruiter en Nannie Plasman / 336 pag. / Uitgeverij Cossee (2022)
Eric de Rooij (1965) schrijft tweewekelijks een column voor Literair Nederland. Hij is schrijver, dichter en humanistisch geestelijk begeleider. Zijn debuutroman De wensvader (2020) verscheen bij uitgeverij kleine Uil. Binnenkort verschijnt zijn tweede roman Augustus.
