Er zijn mensen die beweren dat alles al een keer gezegd of gedaan is. Als dat waar is, wanneer heeft dan het moment plaats gevonden dat iemand voor het laatst iets origineels gezegd of gedaan heeft? Sinds wanneer precies viel er niets nieuws meer te doen en bleef ons alleen nog de herhaling?

In afwachting van het antwoord op die vraag kunnen we vaststellen dat er genoeg wordt gevarieerd op oude ideeën. Soms leidt dit tot verrassende resultaten. Een voorbeeld is het kleine, dunne boekje Mooi hè, zo’n naadloze bh!. Wie geluk heeft, heeft een exemplaar in de trein gevonden, wie geen geluk heeft en benieuwd is, zal het moeten aanschaffen. Het boekje belichaamt een inmiddels oud idee en is tegelijkertijd een prachtige variatie op iets wat al eerder gedaan is.

De tekst is in de trein, op het traject Haarlem – Den Haag, gevonden door uitgever en kunstenaar André Westra. Hij heeft besloten dat deze woorden verder moeten leven als boek, en gelezen moeten worden alsof het literatuur, of beter gezegd kunst is. De tekst bestaat uit een handleiding voor het organiseren van een filiaalavond van een modeketen en is niet bewerkt of van commentaar voorzien. Voor bezoekers van de modedag, waar de tekst oorspronkelijk voor geschreven is, is het een duidelijke en informatieve verzameling instructies. Maar hoe lees je deze woorden wanneer je het opvat als literatuur, als je geen benul hebt van welke modedag ook?

Het idee om een gevonden tekst opnieuw uit te geven en aan te bieden aan lezers die de tekst buiten de oorspronkelijke context zullen lezen, doet sterk denken aan de readymade.

Readymade was de naam die Marcel Duchamp vanaf 1915 gaf aan een aantal door hem zorgvuldig gekozen, alledaagse voorwerpen. Hij signeerde ze, gaf ze humoristische titels en beschouwde ze vanaf die tijd ze als kunst. Voorbeelden van Duchamps readymades zijn een sneeuwschep, een flessenrek, een fietswiel op een krukje en een op zijn kop staand urinoir.

De kunst van Marcel Duchamp zit boordevol ironie en er om lachen is toegestaan, al vergeten veel kunstkijkers dat wel eens. Tegelijkertijd zet de idee van een readymade ook aan tot nadenken, met name over kunst en schoonheid. Door een doodgewoon voorwerp als een urinoir als kunstvoorwerp ten toon te stellen, wordt het anders bekeken. In 1917 gaf de tentoonstelling van het urinoir nog aanleiding tot ophef. Later, in de jaren zestig, had het zo’n grote status als kunstobject dat er verschillende replica’s gemaakt werden. Dat ging niet zonder problemen. Het origineel was vlak na de eerste tentoonstelling bij het grof vuil gezet en dit model was inmiddels bij de betere toilethandel niet meer verkrijgbaar.

In de loop van de jaren werd zo een doodgewoon urinoir één van de bekendste kunstvoorwerpen ter wereld. Het werk wordt nu met een zorg omringd die ongepast lijkt voor welk toilet dan ook. Ik heb een medewerkster van de Tate Gallery in London eens met een wattenstaafje zeer zorgvuldig hun exemplaar zien schoonmaken. Dit kan geen urinoir meer zijn, dit moet wel kunst zijn.

Wie dat proces interessant vindt moet Mooi hè, zo’n naadloze bh! lezen. Dat Westra de tekst in de trein gevonden heeft, moet even worden vergeten. Het is van belang zo onbevangen mogelijk het boekje open te slaan. De vervreemding ervaart men direct op de eerste bladzijde:

‘Deze tekst heb je ontvangen na afloop van de Modedag in juni. We hopen dat je een inspirerende dag hebt gehad, waarin je de nieuwe presentatievormen hebt gezien en er uitgebreid is gesproken over nieuwe werkmethoden en Actieve Verkoop.’

Deze zinnen hebben iets onweerstaanbaars, althans voor iemand die nooit van zijn leven naar een Modedag is geweest, geen idee heeft wat die nieuwe werkmethoden zijn en wat bedoeld kan worden met Actieve Verkoop. Het lijkt het begin van een merkwaardige roman en je vergeet dat het een handleiding is die helpt ‘om mode weer goed op de kaart te zetten.’

Het vervreemdende effect van de readymade werkt bij deze tekst goed. Sommige delen doen zelfs dadaïstisch aan:

‘Presenteer…

• Van links naar rechts
• Van licht naar donker
• Van klein naar groot’

En mooi verstillend is ook de zin, geplaatst in een losse alinea:

‘Wanneer een klant een vraag stelt of een artikel zoekt, loopt de medewerker mee.’

Aardig is ook dat de tekst onbedoeld een tijdsbeeld geeft. Het draait allemaal om verkopen (meer klanten laten kopen en klanten meer laten kopen).  Er worden voortdurend op vriendelijke maar dwingende wijze, instructies gegeven om mensen tot kopen aan te zetten. Tegen een klant die bijvoorbeeld een naadloze bh koopt, dient gezegd te worden ‘Mooi hè, zo’n naadloze bh! Daar ziet of voelt u helemaal niks van tijdens het dragen.’ Alle instructies staan in dienst van een vergroting van de omzet en daarmee wordt elk sprankje spontaniteit zorgvuldig uit de verkopers verdreven. Op de lezer van de readymade versie van deze tekst heeft dat soms een licht hilarische uitwerking: ‘Dank iedereen voor de inzet.’

De tekst in Mooi hè, zo’n naadloze bh! doet het als readymade behoorlijk goed. Toch zullen er niet veel mensen zijn, die met veel plezier het werkje van voor naar achter lezen. Maar dit is dan ook geen literatuur, dit is een kunstwerk. Beter is het dit kleine boek af en toe eens open te slaan, erin te bladeren, om er even om te kunnen glimlachen, het te bewonderen of aan anderen te laten zien. Het is uiteindelijk niet de tekst maar het idee van de readymade, de niet alledaagse manier van lezen, die waardevol is.

Duchamp beperkte zijn readymades tot een klein aantal om inflatie te voorkomen. André Westra doet iets soortgelijks. Hij heeft de uitgeverij Tanker Boot opgericht om zijn gevonden teksten uit te geven. Mooi hè, zo’n naadloze bh! is al het derde deel in een serie van teksten die in de trein gevonden zijn. Een enkel exemplaar wordt teruggelegd in de trein en slechts 275 kopieën zijn beschikbaar voor de vrije verkoop.

Westra’s uitgaven zijn variaties op het inmiddels bijna honderd jaar oude idee van de readymade. Wie denkt dat er daarom niets nieuws aan te beleven valt heeft gelijk. En toch is deze uitgave van Tanker Boot op vrolijke wijze origineel.