Na het succes van Baltische Zielen uit 2010 heeft uitgeverij Atlas een Brokken-klassieker uit 1991 opnieuw uitgebracht: De regenvogel. Als om aan te geven dat waar Baltische Zielen om geprezen werden, ook al in De regenvogel aanwezig was: knap gecomponeerde reportages, die het midden houden tussen essay en verhaal. Maar vooral ook de meerstemmigheid erin: het subtiel laten verweven van opgetekende verhalen van ontmoetingen met inwoners en Brokkens eigen observaties, met de levensverhalen van verscheidene historische personages. Zo wisselen meerdere visies elkaar af. Negentien jaar daarvoor werd met De regenvogel reeds die toon gezet.
Ging het in Baltische Zielen om namen als Jakob Lipchitz, Mark Rothko, Emile Ajar of Hannah Arendt. In De regenvogel zijn het personen uit de laat 19de begin 20ste eeuw zoals bijvoorbeeld de ontdekkingsreizigers graaf Brazza en zijn tegenpool Stanley, de gorillajager Paul Belloni du Chaillu, de Engelse reisschrijfster Mary Kingsley, of tropenarts Albert Schweizer. Historische figuren die in Brokkens anekdotische schrijfstijl tot leven worden gewekt en waaromheen als een klimop zich de verhalen van de toevallige ontmoetingen met gidsen en chauffeurs als Massandé, Diko en Charlie slingeren. Deze plaatselijke inwoners voegen weer informatie toe over de typische Afrikaanse producten als bijgeloof, magie, kannibalisme, en de getroebleerde verhouding tussen zwart en blank, de tweespalt tussen de eeuwenoude tradities en de moderne tijd. Maar ook een fictief personage kan de spil van het verhaal zijn. In het eerste hoofdstuk leidt Simenons personage Joseph Timar ons Gabon binnen. En Brokken reist hem achterna door in hetzelfde hotel te verblijven als waarin Simenon hem liet logeren. Van Timar schuift de focus naar Simenon en diens notities over Afrika toetst Brokken weer aan de zijne. Het recept onthult Brokken zelf: ‘Zo gaat dat met reizigers, ze gebruiken elkaars ervaringen; Brazza trok na lezing van Du Chaillu’s reisverslag naar Gabon en ging verder waar zijn voorganger was blijven steken, en Brazza op zijn beurt werd weer nagereisd door Mary Kingsley’.
Voorafgaand aan het schrijven van dit boek moet de auteur zich behoorlijk goed hebben ingelezen. De literatuurlijst achterin doet niet onder voor die van een geleerd boek. Het resultaat is echter het tegendeel van een gortdroge opsomming van historische, biografische en antropologische feiten. De rasverteller die Brokken is heeft van de vele feitelijke passages ook een spannend verhaal gevlochten. Zo volgt Brokken in het hoofdstuk De graaf en de bastaard de ontdekkingsreizen die de grote rivalen Pierre Savorgnan de Brazza en Henry Stanley (de man die en passant Livingstone opspoorde) maakten. De stoere openingszin, ‘Hij had de graaf gekend, hij had hem in de rimboe gadegeslagen, wat afgezien van het doodsbed de beste plaats was om iemand op zijn juiste waarde te schatten’, trekt je meteen in het verhaal. Dat van de van Rome geboortige aristocraat Brazza, de diplomaat onder de ontdekkingsreizigers, versus Stanley, het tot Amerikaan naturaliseerde onwettige kind uit Wales, de ‘schietgrage cowboy’. Beiden streden in de wedloop om Afrika wie de eerste zou zijn die het grondstofrijke gebied van Centraal Afrika in kaart kon brengen en het zo kon onderwerpen ter meerdere glorie van de natie waarvoor men was uitgevaren. Bazzra was afgevaardigd door Frankrijk en Stanley reisde in dienst van België. Uiteindelijk ontmoetten de rivalen elkaar ergens in Afrika. De graaf gooit daarbij zijn diplomatieke gaven vol in de strijd door zich nederig op te stellen en zijn eigen ontdekkingen voor zich te houden, om zo Stanley de gelegenheid te geven ‘zijn heldendaden breed uit te meten.’ Deze waant zich winnaar om er vervolgens een jaar later achter te komen, wanneer hij ziet welke strategische gebieden Brazza inmiddels onder Frans protectoraat had weten te stellen, hoezeer hij door zijn concurrent om de tuin was geleid. De graaf stichtte Brazzaville, hoofdstad van de republiek Congo, de bastaard Stanleyville, dat later echter werd omgedoopt in een andere naam. ‘Bij Stanleys durf en doorzettingsvermogen zou niemand een vraagteken zetten, de inboorlingen noemden hem Boula Matari, “breker van rotsen”, maar Brazza noemden ze Rocamambo, “de grote bevelhebber”, en dat ze juist aan de vreedzaamste van de twee de bijnaam van de grote bevelhebber gaven, mocht Brazza als zijn grootste overwinning opvatten.’ Beide mannen waren bereid tot het uiterste te gaan. De dood schrok hen niet af. ‘Kennelijk hoorde die zelfverloochening bij het ontdekkingsreizen, of was er het laatste stadium van.’
Behalve dat in De regenvogel context en drijfveren van de ontdekkingsreizigers belicht worden, gaat het de lezer ook dagen wat betreft de aard van Gabon. Dat er ‘twee Afrika’s bestaan, dat van de dag en dat van de nacht; onder de maan kruipen de mensen dicht bij elkaar en praten om het onheilspellende geritsel van de bladeren te vergeten; in dat nachtelijke Afrika heerst de huiver, en juist daardoor ontstaat een grote mate van vertrouwelijkheid.’ Dat het drukkend, vochtige klimaat in de regenwouden een niet te nemen barrière is geweest voor menig Europeaan in Afrika. Hij gaat er vroeg of laat aan onderdoor, terwijl de Afrikaan het er uithoudt dankzij de magie, die vooral ook een strategie is om zich staande te houden in de jungle. Het boek handelt ook over het moeizame proces van wennen tussen de Afrikaan en de Europeaan. ‘Want de blanken waren niet aardig.’ Zo noteerde een negentiende-eeuwse Europeaan die zich een Afrikaanse vrouw had genomen: ‘Ik blijf maar denken dat ik met een gorilla in bed lig.’
De blanke Brokken moet soms ook ondervinden dat hij in donker Afrika een vreemde eend in de bijt is. ‘Het meisje achter de bar drukte haar platte neus op de rug van mijn hand om na te gaan hoe een witte huid rook. “Naar geitenmelk”, zei Charlie en zij beaamde het. “Weeïg, niet vies en ook niet lekker.”’ Ook stipt De regenvogel het door het koloniale verleden verstoorde identiteitsbesef van Afrika aan. ‘We ontdekten dat onze blanke broeders ons alles konden geven, behalve een eigen geschiedenis’. Een Gabonees verwoordt het lijdzaam ‘Het voorbije gaat aan ons voorbij’. Na lezing van dit boek beseft men dat het leven in Afrika het ritme van voor westerlingen dikwijls schier onbegrijpelijke rituelen volgt, maar dat Afrika ook het continent is waar men de vreemdeling met de grootste hoffelijkheid bejegent en, ondanks schaarste, kosten noch moeite wil sparen om hem een uitgebreide maaltijd voor te schotelen als ‘bekroning van het welkom’. Jan Brokken heeft er enkele zeer hartelijke ontmoetingen mogen beleven.
Toen De Regenvogel in 1991 verscheen was het literaire klimaat in Nederland nog niet rijp voor een warm onthaal van dergelijke non-fictie. Reisverhalen waren alleen bon ton als ze à la Bob den Uyl de frustraties over te kleine bedden, vieze badkamers of onbeleefd hotelpersoneel breed uitmaten. In de loop der jaren keerde het tij en nu kan men Jan Brokken zelfs zien als de peetvader van het reportageverhaal dat geen zuiver reisboek, geen zuiver antropologisch, historisch boek wil zijn, maar des te meer iets treffends ertussenin. Het lezen ervan is zonder meer een verrijkende ervaring. Wie zou in een boek over Afrika verwachten dat hij eruit leert dat de uitdrukking ‘als God in Frankrijk’ van oorsprong Pools is?
De regenvogel
Jan Brokken
Verschenen bij: Uitgeverij Atlas
Aantal pagina’s: 240
Prijs:€ 19,95
