Op 3 april van dit jaar was Cees Nooteboom te gast in het programma Buitenhof om te praten over Een duister voorgevoel, zijn recente boek over Jheronimus Bosch.
Er ontspon zich een ongemakkelijk gesprek tussen de schrijver en presentatrice Marcia Luyten, die duidelijk niet op dezelfde golflengte zaten. Dat bleek vooral toen Nooteboom bijna verrukt de gelijkenis verduidelijkte tussen Bosch’ paneel met Sint Christoffel en de foto van de politieman die op een Turks strand het verdronken Syrische jongetje Aylan Kurdi wegdraagt.
De overeenkomst is treffend, maar niet toevallig. Jeroen Bosch schiep met zijn Christoffel een archetype. Het spreekt juist zo aan omdat het een vóórafbeelding is van een werkelijkheid die zich ten allen tijde kan voordoen. Het is invoelbaar hoe Nooteboom met een schok de overeenkomst zag, maar hij is niet uitzonderlijk.
Nog bekender is de foto van Aylan geworden waarop hij met zijn gezicht naar beneden en de armpjes langs het lichaam aan de rand van het water ligt. Dergelijke iconische beelden die we uit de werkelijkheid plukken, hebben ook een negatieve werking: ze drukken soms andere werkelijkheden weg. Want wie herinnert zich nog dat op datzelfde strand waar de agent Aylan opraapte ook zijn vijfjarige broertje Galip en hun moeder Rihan lagen. Met nog negen andere drenkelingen trouwens. Om het maar eens cru te zeggen: Galip lag er minder spectaculair bij.
Het gevaar is dat dergelijke beelden ons oog voor de werkelijkheid vernauwen tot één sentiment dat een ramp in al zijn heftigheid samenbalt, maar tegelijk afstand scheppen tot de context. In zekere zin worden we er zelfs ingeluisd. Het is niet voor niets Aylan die op de foto staat. Hij was het jongste kind, het meest kwetsbare, het meest weerloze. Juist de foto van hem werkt het beste om het sentiment dat we voelen te bewerkstelligen. Die van zijn broertje is niet dramatisch genoeg en moet het tegen die van Aylan afleggen. Dat roept de vraag op hoe een foto betekenis krijgt en wat wij als ‘waarnemers’ zien. Want we waren er niet bij. We moeten het doen met beeld dat collectief tot icoon is verklaard. Wat er omheen gebeurde zal in ons geheugen (als we het al opgenomen hebben) steeds vager worden.
Die gedachte kwam bij me op omdat ik het zelf een half jaar eerder meemaakte. We waren in september vorig jaar in Molivos (ook wel Mythimna geheten) op Lesbos. De kilometers lange kustweg van Skala Sikaminia in het oosten tot aan het stadje lag bezaaid met rubberboten en zwemvesten. Bij de school van Mythimna spraken we met enkele van de verzamelde vluchtelingen. Onder andere met de Syrische jonge vrouw met haar kind die we fotografeerden. Haar man liet ons ondertussen op zijn telefoon een filmpje zien dat hij tijdens de oversteek vanaf de Turkse kust op het zwalkende rubberbootje had gemaakt. De trillende beelden toonden de paniek in de ogen van moeder en kind.
Maar toen we thuis onze foto terugzagen trof ons dat we het archetype van de Madonna hadden vastgelegd. Zoals Rafael dat bijvoorbeeld ooit deed. En hoe meer tijd verstrijkt sinds ons verblijf op Lesbos, hoe meer de foto de liefde van moeder en kind verbeeldt en de schokkende beelden op de telefoon van haar man vervaagt.
Toch zit op haar schoot het kind dat Christoffel op zijn schouder droeg. En het kind dat de agent wegdroeg van het Turkse strand.
