Is het mogelijk om volkomen onbevangen een boek te lezen? Wel een mooi idee, dat je een willekeurig boek in de bibliotheek leent en je mening zuiver en alleen vormt op basis van de tekst. Talloze auteurs zouden op die manier heel wat meer tot hun recht komen; marketing zou niet uitmaken, laat staan recensies, literaire prijzen, de reputatie van de schrijver, etc. Maar de literatuurwetenschap heeft dit idee reeds lang verlaten: een lezer is nóóit onbevangen. De kaft is van belang, de winkel waarin je het boek koopt, de persoon van wie je het boek cadeau krijgt, het lettertype en de lettergrootte, een eventuele opmerking van een kennis, de taal, de titel, de flaptekst, papierkeuze, het humeur van de lezer. Het is dit gebrek aan ‘lezersonbevangenheid’ dat Helse eendjes de das omdoet – je kunt alleen teleurgesteld raken bij het zien van een koning, als je een keizer had verwacht.

Arto Paasilinna is een illustere naam binnen de Finse literatuur. Zijn werk is in vele talen vertaald en hij won een aantal (ook buitenlandse) prestigieuze prijzen. Slechts een klein deel van zijn romans is in een Nederlandse vertaling verschenen – het meest recent is deze eer te beurt gevallen aan een werk uit 1998, met de hoogst indrukwekkende naam Hirtämmättömien lurjusten yrttitarha, ontnuchterend vernederlandst tot Helse eendjes. Op de coverfoto zien we een hondje met een motorcap en –bril. Dit, tezamen genomen met de achterflaptekst, doet ons blijmoedig denken: dit gaat een uitermate komische maar even zo spannende thriller worden, een roman (want dat staat letterlijk op de voorkant, ‘Roman’) met de literaire kwaliteiten die we van een Scandinavisch grootmeester verwachten mogen en met de noordelijke Kalevala-magie die het Suomi (Fins) natuurlijk zo eigen is…

Maar dan begint het. We lezen over een geheim agent, Jyllänketo, een veertiger, die zich vermomt als een bio-inspecteur om een kijkje te nemen op een landgoed genaamd Peuravuoma, dat in handen is van de kille eigenares Kärmeskellio. Het landgoed huisvest een biologisch bedrijf waarop o.a. champignons worden verbouwd, en wel in een diep mijnschachtenstelsel. Er gaan geruchten dat er mensen op dit landgoed zijn verdwenen, en Jyllänketo is eropuit gestuurd om dit te onderzoeken. Spanning en sensatie dus. Nu is het jammer dat de oorzaak van deze verdwijningen reeds op de achterflap wordt gegeven. Een auteur moet wel stevig in zijn schoenen staan, als hij aan het begin van een thriller verklapt hoe de vork in de steel zit. Zou de CSI-serie ons nog steeds boeien, als we vanaf de aanvang weten wie de moordenaar is en hoe hij te werk is gegaan?

Het boek moet ook grappig zijn. Dat impliceren althans de titel (naar welke motorrijdergroep zou die verwijzen?), de coverfoto en verscheidene opmerkingen in de tekst. En toegegeven, bij vlagen is het ook best humoristisch. Het hele thema is wat bizar en sommige personages zijn zulke stereotypen, dat het zo af en toe best tot glimlachen noodt. Maar meer niet. De vermoedelijk als lachwekkend bedoelde passages komen vaak wat gekunsteld, wat onnatuurlijk over; bij vlagen verliezen deze ‘komische’ uitstapjes alle verhaalrelevantie.

Doch het meest in het oog springend is de karaktertekening. Deze is nagenoeg zwart-wit. Je hebt de ‘goeden’ (de bewoners van Peuravuoma) en buiten het landgoed heb je bijna uitsluitend ‘slechten’: graffitispuiters, motorfanatici, moordenaars, zakenlui, pubers en oude vrouwtjes. Er wordt geen nader onderscheid gemaakt binnen deze laatste groep – het zijn allemaal ‘schurken’ (deze term komt op bijna elke pagina weer bovendrijven). Het is direct duidelijk waar de sympathie van de schrijver ligt. Tegelijkertijd zijn het louter flat characters (de hoofdpersoon niet uitgezonderd): Paasilinna slaagt er niet in dieper door te dringen in de psyche van zijn personages. Of zou hij het juist zo bedoelen? Zou hij juist wíllen dat Jyllänketo en de zijnen simpele marionetjes zijn van de verhaalverteller? De roman lijkt hiertoe geen aanwijzingen te geven, dus het antwoord zal in het verdere proza van Paasilinna moeten worden gezocht. Maar dat voert hier te ver.

Dit alles neemt niet weg dat men de auteur mag prijzen om zijn verregaande fantasie. Hij tekent een keur aan verrassende situaties die dan wel weinig diepgaand zijn, maar die desalniettemin zorgen voor een levendige lectuur. Paasilinna (of de vertaalster) bedient zich aan de lopende band van clichés, maar daar staat weer tegenover dat dit het lezen aanzienlijk vergemakkelijkt. Concluderend kunnen we dan ook stellen dat Helse eendjes voor de meer ‘literaire’ lezer geen aanrader is, maar dat ieder ander best een poging kan wagen. Aan verrassingen geen gebrek.