Zowel de herinnering als het vergeten
Op een brug in Parijs, bij nacht, de mist speelt om de lantaarns, staart een man in de Seine. De foto is gedrukt in nachtblauw en zou een still uit de film Les amants du Pont-neuf kunnen zijn, een film in mistflarden, bij nacht opgenomen over twee geliefden die door Parijs zwerven. Het beeld is echter de omslagfoto van Patrick Modiano’s laatste roman Nachtelijk ongeval (Accident Nocturne). Mist wordt in Franse film veelvuldig gebruikt om een sfeer op te roepen waarin ook dat wat er gebeurt niet vastomlijnd en helder omschreven meer kan worden. De 'nocturne uit de Franse titel is ook een door onder meer Chopin ontwikkelde discipline van een wat onomschreven, de nacht evocerend pianostuk. Modiano past in de roman een literair procédé toe waarbij ongewisheid ten dienst staat van het uitmeten van een groot literair thema: dat van de verloren jeugd, de verloren geliefde of de onbenaderbare herinnering.
Op een nacht wordt de hoofdpersoon in Parijs aangereden door een dame in een zeepgroene Fiat, hij raakt gewond en zij raakt gewond. Ze brengen samen enige tijd door, zwijgend bij een politiebureau en een eerste hulppost. In het ziekenhuis waarin de hoofdpersoon belandt begint een hallicunante tocht naar een door de schok terugkerend verleden. Hij herinnert zich allereerst dat ooit een hond werd doodgereden, op net zo’n nacht, net zo’n weg. De geur van de kliniek brengt hem een ander ongeval in het geheugen, waarbij net zo’n dame betrokken was. “Toen ik die middag de kliniek verliet, volgde ik de Seinekade in de richting van de Pont Grenelle. Ik probeerde me te herinneren wat er indertijd was gebeurd nadat ik bij de zusters was ontwaakt. De kamer met de witte muren waar ik toen lag leek op de kamer in de Mirabeau-kliniek. En de geur van ether was dezelfde als die in het Hôtel-Dieu. Dat kon me helpen bij mijn naspeuringen. Men zegt dat de geuren het verleden het sterkst doen herleven, en die van de ether heeft altijd een merkwaardige uitwerking op me gehad. Voor mij was het bij uitstek de geur van mijn kindertijd, maar doordat hij was verbonden met slapen, terwijl ook de pijn erdoor werd uitgewist, liepen de beelden die hij opriep meteen weer door elkaar. Waarschijnlijk had ik daarom zulke vage herinneringen aan mijn kindertijd. De ether stimuleerde zowel de herinnering als het vergeten.”
Dit is meteen een cruciale beschrijving van wat Modiano zorgvuldig blijft doen in deze roman, de herinnering even tonen en meteen weer verhullen. De dame werd gechapponeerd door een ‘forsgebouwde vent’ die hem een verklaring laat tekenen en hem nadien een flink bedrag in handen drukt. De hoofdpersoon is juist in die periode in de ban van ene Bouvière, een café-goeroe van wie hij later aan de Seine in een boekenstal de omineuze titels: Het verhullende geheugen vindt, en De leugen en de bekentenis vindt. Tijdens die bijeenkomsten leert hij een meisje kennen waarmee hij spreekt over Bouvière en later gaan ze samen naar hotels waar ze steeds ander namen opgeven. Ze is pianodocente, en laat alle studenten hetzelfde stuk instuderen, De Bolero van Hummel. – – Bolero, muziekstuk waarin een eenvoudige melodie eindeloos herhaald wordt. J. N. Hummel beïnvloede Chopin.- In de nocturne die dit boek is worden ‘de nacht evocerende’ delen aaneengesmeed. “Ik vraag me af of ik vlak voor het ongeval soms net Hélène Navachine naar de trein in het Gare du Nord had gebracht. Op den duur knaagt de vergetelheid grote delen van ons leven weg, en soms ook piepkleine tussenliggende stukjes. En door de schimmel op die oude filmrol ontstaan er sprongen in de tijd, zodat gebeurtenissen waar eigenlijk maanden tussen lagen vlak na elkaar of zelfs gelijkertijd lijken te hebben plaatsgevonden.”
Dit is de essentie van een bepaald soort literatuur: door ons mankerend geheugen gaan zaken verband met elkaar houden, dingen van nu lijken op dingen van vroeger. Je vraagt je af waar je een vrouw van kent (Een liefde in Parijs, Remco Campert) Je blijft op zoek naar een meisje waar je ooit verliefd op werd (Le grande Meaulnes, Alain Fournier).
De roman Nachtelijk ongeval is een sfeervolle uiting van dit thema: wat verloren lijkt is er nog. En voor wie gevoelig is voor de fascinerende werking van het geheugen biedt het boek veel. Voor wie het na een paar keer wel een klein beetje zat wordt wellicht iets te veel: ‘Ik heb [in het aquarium] heel lang naar de vissen achter het glas gekeken. Hun lichtgevende kleuren deden me ergens aan denken. Ik was hier ooit mee naar toegenomen maar ik zou niet hebben kunnen zeggen wanneer dat precies was.’
Modiano werd voor zover ik weet in Nederland door Rudy Kousbroek ontdekt. Over zijn debuut La Place de l’Étoile schreef hij in zijn Anathema’s I (1969) ‘Het lezen van La Place de l’Étoile is het best te vergelijken met de belevenis om in een ton, die aan de binnenkant van spijkers wordt voorzien, van een berg af te worden gerold.’
Modiano heeft een ander uitwerking gekregen, de ton is met warme dekens bekleed, je hebt een flesje rum bij de hand en dobbert lekker mijmerend over de Seine.
Patrick Modiano Nachtelijk ongeval Meulenhoff 2004. Vertaling: Maarten Elzinga
mh
