Op donderdag 13 december j.l. hield de Engelse schrijfster Jeanette Winterson de derde Belle van Zuylenlezing. Ter ere van de tweehonderdste sterfdag van de beroemde Utrechtse schrijfster Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken (1740-1805), bekend geworden onder het pseudoniem Belle van Zuylen, werd in 2005 het startsein gegeven voor dit jaarlijks terugkerend evenement. Hans Magnus Enzensberger en Nelleke Noordervliet gingen Winterson voor. Een mooie gelegenheid om eens aandacht aan deze indrukwekkende Engelse schrijfster te besteden.
Jeanette Winterson heeft geen talent voor ondergeschiktheid
De grillige Jeanette Winterson (1959) brak in 1985 in Engeland door met haar roman Oranges are not the only Fruit, in het Nederlands vertaald als Sinaasappels en Demonen. In het boek beschrijft zij hoe zij zich op jonge leeftijd ontworstelt aan de verstikkende invloed van het geloof. Op indringende wijze laat zij zien hoe haar hoofdpersoon zowel de literatuur als de vrouwenliefde ontdekt. Het boek, en later ook de verfilming (1990), deed vanwege gedurfde thema’s als opstand tegen religie en het openlijk praktiseren van homoseksualiteit veel stof opwaaien.
Dit boek is voor een deel autobiografisch. Winterson is door haar ouders voor adoptie afgestaan en is door haar pleegouders volgens de strenge regels van de Pinkstergemeente opgevoed. Aanvankelijk deed ze vol vuur mee en als klein meisje schreef ze preken, die ze zelf op straat uitsprak. Toen ze aangaf dat ze lesbisch was, werd ze zodanig gestraft door de geloofsgemeenschap, dat ze op haar vijftiende van huis wegliep. In interviews geeft ze aan dat het preken haar nog altijd in het bloed zit: via haar boeken wil ze mensen graag een boodschap meegeven.
‘De stenen Goden’
In haar nieuwste roman De stenen Goden, kan de lezer daar niet omheen. In dit grillige verhaal jaagt ze ons schrik aan met een rampscenario. Als we doorgaan zoals we nu doen, gaat onze planeet binnen no time naar de gallemiezen door een te grote CO2-uitstoot en smeltende ijskappen. Gelukkig krijgen we een nieuwe kans op een vruchtbare en onontgonnen verse aardbol, Planet Blue, maar het duurt niet lang of we gaan weer in de fout. Via originele vondsten schetst ze een wereld die niet ver afstaat van de huidige. Oudere vrouwen laten zich genetisch fixeren tot de ideale leeftijd van 24 jaar, mannen blijven achterin de veertig. Eenpersoonsautootjes rijden op zonne-energie en de mensheid wordt ondersteund door zogenaamde robo-sapiens: vriendelijke mensachtige wezens met een onuitputtelijke kennis. We hoeven zelf helemaal nergens meer over na te denken.
Haar boodschap blijft desalniettemin dat mensen weigeren te leren van hun fouten, want ook Planet Blue is geen lang leven beschoren. Winterson blijft hoopvol, want er wordt weer een nieuwe planeet gevonden, maar of het zo eeuwig door kan blijven gaan? Hoofdpersonen Billy en Spike reizen van de achttiende-eeuwse ontdekkingsreiziger Captain Cook via Paaseiland tot onnoembaar ver in de toekomst, om dit te onderzoeken. Zoals we inmiddels van Jeanette Winterson gewend zijn, zijn haar hoofdpersonen geslachtsloos en wisselen ze halverwege het verhaal van sekse.
Man-vrouwverhoudingen
Ook in haar eerdere werk speelt ze met genderrollen. Op de cover van Op het Lichaam geschreven staat een persoon van onbekende origine. In Passie en Kersen kruisen maakt ze de vrouwelijke personages heldhaftig en de mannen zachtaardig. Om het allemaal nog ondoorzichtiger te maken zijn veel van haar personages androgyn met een voorliefde voor travestie. Hoewel haar boeken daardoor niet erg toegankelijk zijn, is het lezen ervan een feest voor de ruimhartigen met een open geest en levert het voer op voor intellectuelen die zich graag buigen over het actuele thema ‘diversiteit’.
Winterson ziet het onbestemd laten van de sekse als literair experiment en is geïnteresseerd in de gevolgen van het weglaten van het voornaamwoord. Daarbij wil ze de lezer een boodschap meegeven: zie wat er gebeurt als je je vooroordelen onder ogen komt. Zie wat er gebeurt als je niet kunt traceren wie de man of de vrouw in het verhaal is. Zie welke gevolgen dat heeft voor het verhaal, maar ook voor je eigen beleving en interpretatie.
‘Kletscultuur’ in de literatuur
Jeanette Winterson ziet het als haar taak om de wereld zo nu en dan te bevrijden van de ‘kletscultuur’. Door al het platte vermaak op de televisie en in andere media zijn grote woorden als ‘passie’ en ‘liefde’ van hun betekenis beroofd. Door verhalen te vertellen wil zij ze weer nieuw leven inblazen. Het magisch-realisme is haar gereedschap bij uitstek. Hoofdpersoon Villanelle in Passie loopt rond met een lege borst omdat ze haar hart verloren heeft en na een lange zoektocht vindt ze hem, kloppend en wel in zachte doeken gewikkeld, terug. Verder schuwt ze de clichés in liefdesverhalen niet. Ze neemt ze alleen niet serieus, maar speelt ermee. In Op het Lichaam geschreven zit een leukemieverhaallijn waar Erich Segal met zijn Love Story nog een puntje aan kan zuigen.
Niet alleen de media zijn schuldig aan de ‘kletscultuur’, haar vakbroeders en zusters kunnen er ook wat van. Winterson heeft geen goed woord over voor het literaire klimaat in haar thuisland. In Opzij (nummer 1, januari 1993) zegt ze: ‘Schrijvers van nu zijn dode mensen die met dode stemmen spreken over triviale onderwerpen. Ik verveel me dood. Het oppervlakkige viert hoogtij.’ In veertien jaar kan veel veranderen, dus wellicht denkt ze er nu anders over, maar de stemming is grimmig.
Deze vijandige sfeer openbaart zich vooral in de polemieken tussen haar en collega Doris Lessing. Waar de grand old lady of literature en Nobelprijswinnares haar misnoegen uitspreekt over de nieuwe tijd met al zijn kwalijke gevolgen van internet, huldigt Winterson juist de dynamiek van de nieuwste technologieën. Ook over het feminisme liggen ze in de clinch. Volgens Lessing is het in onze welvarende wereld afgelopen met de vrouwenstrijd, Winterson daarentegen noemt niets eindig en ziet nog volop kansen voor de vrouwenbeweging.
Alleen de liefde telt
Het belangrijkste gegeven in de literatuur van Jeanette Winterson is de liefde. Zij noemt de liefde het enige dat in een mensenleven compleet en eeuwig is. Liefde houdt iedereen bezig. Mode, cultuur, geaardheid, klasse en politieke richting, niets doet er verder toe als het over de liefde gaat.
In haar lezing op 13 december j.l., met als avontuurlijke titel The Cup, the Knife, the Coat, the Remedy, sprak zij over schijndemocratie en discutabele keuzevrijheid, want hoe vrij zijn die keuzes als je de hele dag ongevraagd de X-factor en Victoria Beckham op de televisie voorbij ziet komen? Ook stond ze uitgebreid stil bij de onmisbare rol van kunst voor een menswaardig bestaan.
Voor de Belle van Zuylenlezing had geen betere gastspreker gevraagd kunnen worden. De beroemde uitspraak van de Utrechtse gaat ook op voor Jeanette Winterson: ‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid.’
De romans van Jeanette Winterson worden uitgegeven bij Uitgeverij Contact. Haar eigen website is zeer de moeite waard: www.jeanettewinterson.com
De tekst van haar Belle van Zuylenlezing is te downloaden op:http://vredevanutrecht.com
Pauline van der Lans
